نقایض الخیّامیّه
و
سایرالهزلیّات
میتیلات
نقایض الخیّامیّه
( شوخی با خیّام ِ نشابور )
نمایه
پیشانه
پیشکش
متن ِ نقایض ( با لینک ِ تعلیقات )
تعلیقه : هزّالان ِ ادب ِ پارسی
نمایه ی ِ مصرع ِ نخست ِ نقایض
تاریخ ِ نقایض
واژه های ِ شرح شده در تعلیقات
سایر الهزلیّات
پیشانه
متن
تعلیقات
انجامه ی ِ مصنّف و کاتب
نمایه ی ِ منابع و مراجع و مآخذ
پیشانه
کون و کس ِ تر ، نقایض ِ خیّامی
شخ همچو ذکر ، نقایض ِ خیّامی
با کام ِ چو زهر ، گفته ام از دل و جان
شیرین چو شکر ، نقایض ِ خیّامی !
« نقایض الخیّامیّه » را پیشکش می کنم به :
هزّالان ِ ادب ِ پارسی ؛
مُنجیک ِ ترمذی
حکّاک ِ مرغزی
طیّان ِ ژاژخا
بندار ِ رازی
لبیبی
کافرک ِ غزنوی
سوزنی سمرقندی
مَهسِتی گنجوی
انوری ابیوردی
شمس ِ طبسی
عبید ِ زاکانی
جهان خاتون
فوقی یزدی
شفایی اصفهانی
یغما جندقی
ایرج میرزا
و ...
(میتیلات)
( پس نگاره : بعد از پابلیش [ که خود ماجرایی دارد : چند ساعت وقتم را گرفت و نشد که نشد ! تا این که شب بعد یا دو شب بعد ، رفتم که از نو ، پاره پاره پست کنم ؛ دیدم پست نمی کند ؛ ویو بلاگ زدم ، با شگفتی ِ تمام دیدم که پابلیش ِ دیشب / پریشب انجام شده بوده !! ] ، بلاگ را باز کردم و از آن یک نسخه Save کردم ؛ و دیدم که انگشتی ها کار نمی کند ! ماندم که دوباره که کانکت شوم همه را پاک کنم ؛ چون بدون ِ انگشتی نمی توان از آن بهره برد . تا این که متوجّه ِ نکته ی ِ عجیبی شدم : در پوشه ای که همراه ِ فایل ِ اصلی سیو می شود یک فایل ِ دیگر هم بود با همان حجم ِ فایل ِ اصلی ! انگشتی های ِ این یکی درست بود و کار می کرد !! پس شما هم - تا وقتی که فایل ِ اصلی درست نشده ؛ که نمی دانم خواهم توانست عیب ِ آن را بیابم و رفع کنم یا نه - از فایل ِ داخل ِ پوشه استفاده کنید ، باز شدن ِ فایل [ و عمل کردن انگشتی ها ] هم اندکی طول می کشد ؛ نگران نباشید . [ انگشتی اوّل که باز شد ، بعد سریع باز می کند . ] پوزش ِ مرا ، از بابت ِ همه چیز ، و به ویژه حجم ِ بالا ، بپذیرید . میتیلاتوس )
( 1 ) [1]
کیرم پدر ِ تمام ِ عالم بوده ست
حتی پدر ِ مسیح ِ مریم بوده ست
تو جاکش ِ خرگُمان چه می پنداری؟!
عالم ز چُلاب ِ بنده یک نم بوده ست !
( 2 ) [2]
ای بر سر ِ کیر ِ من سواری کرده
شخ درد ِ مرا هزار یاری کرده
دیشب ، همه شب ، به یاد ِ کونت ، خرزه
هی خفته وُ برخاسته ؛ زاری کرده !
( 3 ) [3]
ای کون و کُسَت ز کیر ِ من صد پاره
شخ درد ِ مرا چرا نکردی چاره
کاینک شده کیر در میان ِ تف و کف
بر یاد ِ کُس و کون ِ جهان آواره !
( 4 ) [4]
یک بوسه ز کُس به کیر از دور فرست
یک جرعه شراب ِ مست ِ مخمور فرست
ای آب ِ کُست بهینه داروی ِ جهان
کُحل البصری به دیده ی ِ کور فرست !
( 5 ) [5]
آنان که ز کون ِ تاپ در تاب شدند
وز چشمه ی ِ کُس شبانه سیراب شدند
چون ایزدشان ز کون وکُس باز گرفت
جلقی بزدند و جمله در خواب شدند !
( 6 ) [6]
گر مرد ِ رهی ، به کون و کُس مهر مبند
بیهوده به کُسّ ِ مادر ِ خویش مخند
کف تر کن و ، گای هر که را می خواهی
از دلبرک ِ فرنگی و حور ِ خجند !
( 7 ) [7]
چون ابر به نوروز رخ ِ لاله بشست
برخیز و به کون ِ خود رسان کیر ِ درست
کاین سبزه که کیر و خایه را مفرش ِ توست
فردا همه از کون ِ تو برخواهد رُست !
( 8 ) [8]
از گادن ِ ما نبود گردون را سود
وین خارش ِ ما هزار چندان بفزود
خفتیم به اکراه و ندانیم چه بود
زین آمدن و دادن و رفتن ، مقصود ؟!
( 9 ) [9]
چون دختر ِ همسایه کُسش پاک بشست
بنمای به گاییدن ِ او عزم درست
گر این نکنی بدان جهان ناگه چُست
کیری به میان ِ کونْت برخواهد رُست !
( 10 ) [10]
می ران به عروس ِ دهر ، از کیر ، سَمَند
گر زاهد و اخموست ، وگر مست و لوند
کاین کهنه کُسش به کس نماند باقی
کردند و کنیم و دیگر آیند و کنند !
( 11 ) [11]
چون زادن ِ من به من نَبُد روز ِ نخست
وین دادن ِ بی مراد عزمی ست درست
برخیز و مرا بگای ای ساقی چُست
کز آب ِ تو کون ِ خویشتن خواهم شست !
( 12 ) [12]
بی آب ِ چُل ِ تو زیستن نتوانم
بی خرزه ی ِ تو نفس زدن نتوانم
من بنده ی ِ آن دمم که گویی تو مرا
یک بار ِ دگر بخواب و ، من نتوانم !!
( 13 ) [13]
آمد سحری دختر ِ همسایه ی ِ ما
کای عاشق ِ زار و لیک ، بی خایه ی ِ ما
این کوزه ی ِ ما که وقت ِ ترکاندن ِ اوست
تا کی بزنی تو جلق بر سایه ی ِ ما ؟!
( 14 ) [14]
روزی که نهال ِ عمر ِ من کنده شود
واجزای ِ چُلم ز هم پراگنده شود
گر زانکه کنند خرزه ای از گل ِ من
حالی که نهی بر در ِ کُس ، زنده شود !
(15 ) [15]
روزی ست خوش و کُس ِ تو چون غنچه ی ِ ورد
داغی ز در ِ تو می برد مویه ی ِ سرد
کیرم به زبان ِ پهلوی ، با شخ درد
فریاد همی کند ، که کون باید کرد !!
(16 ) [16]
صبح است ، دمی با می ِ گلرنگ زنیم
وین کیر ِ چو سنگ بر در ِ تنگ زنیم
گه بر دم ِ کون نهیم و گه باز دمی
بر پشم ِ کُسش یکی دو آهنگ زنیم !
( 17 ) [17]
من ظاهر ِ کاف و گاف ِ هستی دانم
من باطن ِ کون و کُس پرستی دانم
با اینهمه ، شرم دارم از خرزه ، اگر
راهی ِبه ازین جلق ِ دودستی دانم !
( 18 ) [18]
آنان که سخن ز زُهد و دین می رانند
وز مستی و گای ، روی می گردانند
چون خایه ، که در جماع تنها ماند
سرگشته وُ سرنگون و سرگردانند !!
( 19 ) [19]
این دخترکان که دست بر کُس دارند
کُس را ، به مثل ، چو گنج می پندارند
زان در پی ِ خرزه اند ، کز روی ِ نیاز
ماری به سر ِ گنج ِ نهان بگمارند !
( 20 ) [20]
گر من ز می ِ مغانه مستم ، هستم
ور کافر و گبر و بت پرستم ، هستم
هر چند به فسق ، می تظاهر نکنم
گر کون و کُسی فتد به دستم ، هستم !
( 21 ) [21]
تا چند بر ابرو زنی از غصّه گره ؟
تقوی نبرد – خدای را – راه به ده !
گور ِ پدر ِ تمام ِ ادیان کرده
خوش باش و ، دو پای ِ خود بر این شانه بنِه !
( 22 ) [22]
تا چند زنی به بند ِ تُمبان تو گره ؟
هان دخترکا ! داد ِ دل ِ خویش بده
گور ِ پدر ِ تمام ِ ادیان کرده
یک شب بنشین ، باده بخور ، گای بده !
( 23 ) [23]
آنان که به سَبلَت در ِ کُس می رُفتند
هر شب غزلی برای ِ کُس می گفتند
از خُرخُر ِ خرزه چون که آگاه شدند
جلقی بزدند و ، بر در ِ کُس خفتند !
( 24 ) [24]
بر دخترکی ، پریر کردم گذری
کز عشوه همی نمود هر دم هنری
چون خرزه ز شلوار برون کردم و دید
گفتا چه کنی که من نی ام ماچه خری !
( 25 ) [25]
بر دخترکی فتاد دیشب گذرم
گفتم به غلاف ِ کُس بپوشان ذکرم
چون خرزه ز شلوار برون کردم و دید
گفتا که تو پنداشته ای ماچه خرم ؟!
( 26 ) [26]
سرگشته به چوگان ِ قضا همچون گوی
چپ می کن و راست می کن و هیچ مگوی
کان کُس که تو را فکنده اندر تک و پوی
تُمبان بکند ز پای ، روزی لب ِ جوی !
( 27 ) [27]
آنان که به پارسی سخن می رانند
در موضع ِ گاف ، کاف می بنشانند
گر چه « قُبُل و دُبُل » گهی بنویسند
امّا به عمل همان « کُس و کون » خوانند !
( 28 ) [28]
با دخترکی غنچه کُس و خوش پستان
یک شب اگرم دست دهد گای ِ گران
ای آنکه خدات خوانده جمعی نادان
بر خیز و بیا پگاه جانم بستان !
( 29 ) [29]
کونی ست که کیر آفرین می زندش
صد بوسه ز مهر بر سُرین می زندش
گر لوطی ِ شهر بیند این کون ِ لطیف
هر شب دو سه بار بر زمین می زندش !!
( 30 ) [30]
ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس
افتاده پی ِ کون و کُس و چخ چخ و لاس
گه در پی ِ کون ، دویده تا ناف ِ پکن
گه در پی ِ کُس ، برفته تا لاس وگاس !
( 31 ) [31]
ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس
فارغ ز بهشت و دوزخ و میل و هراس
تیزیده به ریش ِ شیخکان ِ خنّاس
وافتاده پی ِ کون و کُس و چخ چخ و لاس !
( 32 ) [32]
اینک که بُوَد به کیر ِ پرزورم باد
در سر هوس ِ کُسان ِ موبورم باد !
کُس کُس بدهد ، من نکنم ؟!- دورم باد !
گر یاوه ی ِ شیخ بشنوم ، کورم باد !!
( 33 ) [33]
گویند که می به شرع ناپاک شده ست
صد لعنت ِ حق به شیره ی ِ تاک شده ست
گویم : به نخوردنم رفو نپذیرد
کونی که ز دین به خوردنم چاک شده ست !
( 34 ) [34]
خیّام اگر ز باده مستی ، خوش باش !
گر بر سر ِ کیر ِ خر نشستی ، خوش باش !
آن غصّه مخور ، که نیست کیری فردا
اکنون که به زیر ِ کیر هستی ، خوش باش !!
( 35 ) [35]
گر دست دهد شبی کُس ِ ارزانی
وز شیره دو حبّی وُ عرق چندانی
با کیر ِ شخی چو رستم ِ دستانی
بر پیش و پس اش ، همی کنم جولانی !
( 36 ) [36]
پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته
موی از در ِ کون به تیغ ِ ژیلت رُفته
یک چشم زدن ، ذکر نهادم به درش
شد خرزه ی ِ خر به کون ِ خر بنهفته !
( 37 ) [37]
کون می کنم و مخالفان از چپ و راست
گویند مکن ، که کردن ِ کون نه رواست
گویم که گلو چو کون ِ خود پاره کنید
کیر است و به هر چه خواست برخواهد خاست !!
( 38 ) [38]
گویند مکن زنی که شوهر دارد
بدعاقبت است و لعن در بردارد
آری ، نکنم ؛ ولیک این کافر ِ کور
دین ِ دگر و مرام ِ دیگر دارد !
( 39 ) [39]
تا کی غم ِ آن خورم که شادم یا نه
کون و کُس ِ این و آن نهادم یا نه
شد فرصت ِ عمر و مانده این پرسش ِ سخت
کانجا که کُننده بود دادم یا نه !؟
( 40 ) [40]
کونی که در آن جوی فرو نتوان کرد
مالید توان بر در و ، تُو نتوان کرد
چون یک سر ِ شب به خرزه ام گشت سوار
بدریده چنان شد ، که رفو نتوان کرد !
( 41 ) [41]
برخیز که کون ِ یکدگر را بدریم
آلش بدلی کنیم و حظّی ببریم
فردا که بمیریم و به کیرم بشویم
با هفت هزاردادگان سر به سریم !!
( 42 ) [42]
ای آن که نتیجه ی ِ شکاف و شفتی
وز شفت و شکاف دایم اندر تفتی
غرقه به شکاف ِ کُس نگردی ؛ زنهار
بازآمدنت نیست ؛ چو رفتی ، رفتی !
( 43 ) [43]
گویند بهشت و حور ِعین خواهد بود
نی نی ، غلط است این ؛ نه چنین خواهد بود
بل ، بهر ِ کُس و کون ِ زن و مرد ِ جهان
کیری چو عمود ِ آهنین خواهد بود !!
( 43/ مکرّر )
گویند بهشت و حور ِعین خواهد بود
زن ها چه کنند ، اگر چنین خواهد بود ؟!
لابد ز برای ِ بانوان ، از پس و پیش
کیری چو عمود ِ آهنین خواهد بود !!
( 44 ) [44]
زین گونه که من کار ِ جهان می بینم
پیدا وُ نهان ِ این و آن می بینم
سبحان الله ، به هر چه در می نگرم
خُفتار و خوران و گایمان می بینم !
( 45 ) [45]
من کون نه ز بهر ِ کُس پرستی نکنم
یا از نتوان و تنگدستی نکنم
من کون ز برای ِ بی کُسی می کردم
اکنون که تو کُس به دست هستی ، نکنم !!
( 46 ) [46]
ما را صنما بهر ِ خدا یاری ده
رحم آر برین خرزه ، بیا یاری ده
دانم که نمی خسپی و خم می نکنی
باری به جماعی سر ِ پا یاری ده !!
( 47 ) [47]
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
کیر و کُس و کون و گایمان خواهد بود
هر قدر دگرگونه شود کار ِ جهان
پیداست که گای جاودان خواهد بود !!
( 48 ) [48]
مگذار که عمر جز به مستی گذرد
یا در پی ِ غیر ِ آنچه هستی گذرد
می گای ، که عمری که اجل از پی ِ اوست
آن به که به کون و کُس پرستی گذرد !!
( 49 ) [49]
در مسجد اگر چه با نیاز آمده ایم
واللّه که نه از بهر ِ نماز آمده ایم
یک شب پسری قُر زده بودیم ، اینجا
آن کون مزه کرده ؛ باز بازآمده ایم !!
( 50 ) [50]
هر بوته که آن به رنگ ِ خونی بوده ست
از پَرت ِ کُسی وُ چاک ِ کونی بوده ست
پا بر سر ِ این خیار چمبر ننهی
کاین هم چُل ِ زار ِ سرنگونی بوده ست !
( 51 ) [51]
ای شیخک ِ دون ، اگر دم ِ تو بخوریم
با خر ز یکی مادر و از دو پدریم !
در حضرت ِ کفر ِ خود سراپا ذکریم
تا کون ِ تو وُ دین ِ تو یکجا بدریم !!
( 52 ) [52]
دشمن نه غلط گفت که من قرمطی ام
ایزد داند ، جز آنچه او گفت نی ام !
تا کون و کُسی ز دین و ایمان بدرم
من قرمطی ام؛ مزدکی ام؛ خرّمی ام !!
( 53 ) [53]
معشوقه چو کار ِ حیض ِ او گشت دراز
دوشینه به صد تلطّف از روی ِ نیاز
دستی به چُلم کشید و با صد چم و ناز
گفتا که بیا ، بیا وُ در کون انداز !
( 54 ) [54]
آنان که به کار ِ کُس نپرداخته اند
نرد ِ سر ِ چُل با در ِ کون باخته اند
وانگه چه پسر !؟ - چنان که بینی، گویی
یا رب ! تن ِ وی جمله ز کون ساخته اند !
( 55 ) [55]
چون درگذرم ، خشتک ِ من باز کنید
وز پشم ِ چُلم دو ریسمان ساز کنید
بر گردن ِ شرع و آخرت دربندید
دنیا همه پاک ازین دو ناساز کنید !
( 56 ) [56]
آن کون نَبُوَد ، خرمن ِ ناز و طرب است
آیینه ی ِ روزان و چراغان ِ شب است
گاییدن ِ ما اگر بُوَد بی ادبی
از شوی ِ تو ناگادن ِ آن کون ادب است !
( 57 ) [57]
چَروای ِ ذکر به باغ ِ کُس باید راند
در گلشن ِ کون چو سرو شخ باید ماند
گادن به زر است و ، زر ندارم ؛ چه کنم ؟
ای کاش درخت ِ کون و کُس می شد شاند !
( 58 ) [58]
آنان که به کار ِ زهد و دین می کوشند
شیر از سر ِ کیر ِ گاو ِ نر می دوشند
آن به که لباس ِ جاکشی درپوشند
کامروز به زهد کیر هم نفروشند !
( 59 ) [59]
خیّام ! چُل ِ من از کُسی دارد ننگ
کان کُس نَبُوَد چنان که می خواهم تنگ
کُس نیز به آیین ِ خود و مذهب ِ گای
کیری خواهد مدام شخ همچون سنگ !!
( 60 ) [60]
کونین شود جمع ، به جز کون نکنم
کیرم ز برای ِ کُس الاخون نکنم
گویند که ایزدت ز کون توبه دهاد !
ایزد چو دهد ، من بکنم ؛ چون نکنم !؟
( 61 ) [61]
بر درگه ِ کُس قیام می باید کرد
در کار ِ کُس اهتمام می باید کرد
وآن را که حلال ِ وی نمی گاید نیک
بر فتوی ِ من ، حرام می باید کرد !
( 62 ) [62]
بر درگه ِ کُس قیام می باید کرد
در کار ِ کُس اهتمام می باید کرد
درمالی و لاس و لیس ، خبطی است عظیم
چون دست دهد ، تمام می باید کرد !!
******************************
تعلیقه
( هزّالان ِ ادب ِ پارسی )
نخست در نظر داشتم که برای ِ « نقایض الخیامیه » مقدّمه واره ای بنویسم و در آن پیرامون ِ « هزل در ادب ِ فارسی ِ دری » مختصر بحثی بکنم ، امّا از آنجا که این نوشته – مطمئناً – به درازا می کشید ( و نمی خواهم بر حجم کتابچه افزوده شود ) و نیز هم از آن روی که نظر ِ بنده در این باره به گونه ای است که - قطعاً - بسیارانی با آن مخالف خواهند بود ( ومن با متن ِ نقایض به اندازه ی ِ کافی مخالف ، و گهگاه دشمن نیز ، خواهم داشت ) از آن چشم پوشیدم و نوشتن ِ آن را به وقتی گذاشتم که مقادیری از مخالفت ها - و احیانا ً دشنام ها – روان و علانیّه شود !
امّا مورد ِ حاضر را نمی توان به بعد موکول کرد ، و آن آوردن ِ نمونه ای است از هزل ِ شاعرانی که « نقایض ... » را به ایشان پیشکش نموده ام ؛ و ممکن است برخی از خوانندگان بعضی از ایشان را نمی شناخته باشند و این تصوّر پیش آید که من نسبت ِ دروغ به کسی داده و برای ِ توجیه ِ اشتغال به هزل ِ خویش ، اینهمه نام ذکر کرده ام . ( و این در حالی است که هزّالان و هجوگویان ِ ادب ِ پارسی بسیار بیش ازین اند ، و بلکه به ویژه تا سده های ِ 6 و 7 کمتر شاعری می توان سراغ کرد که هزل و هجا نگفته باشد . و پاکان ِ برکنار ، اندک ْ شمارند : فردوسی ، ناصر ِ خسرو ، ... - و البتّه در اشعار ِ ایشان ، ظهور ِ خشم به گونه ای دیگر است . )
از این شاعران ، برخی ، اشعارشان کمابیش یک بار یا بیشتر به چاپ رسیده ، و برخی دیگر یا دفتر و دیوانشان به درستی به ما نرسیده و یا مانند ِ انوری و شفایی – و تا حدّی یغما – هزلیّات ِ ایشان از سوی ِ ادبای ِ معاصران و ناظران ِ امر ِ کتاب ، چه در دوره ی ِ گذشته و چه با شدّت و حدّت ِ بیشتر در دوره ی ِ اخیر ، مورد ِ بایکوت و سانسور واقع شده است .
از سنایی ، مولانا ، و سعدی نیز به دلایلی نام نبرده ام .
☺
مُنجیک ِ ترمذی
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم )
نام ِ این شاعر ِ بزرگ :
در سخن و سخنوران ، لغت نامه ، اعلام ِ فرهنگ معین و کتاب ِ ارزنده ی ِ آقای ِ محمود ِ مدبّری : شرحِ احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن های 3-4-5 هجری قمری ( که البتّه نیازمند ِ یک بازنگری ِ اساسی است !... ) به چیستی ِ این نام اشاره ای نشده . تصوّر من بر این است که « منجیک » عبارت است از : مُنج ، به معنی ِ زنبور ِ عسل + پسوند ِ نسبت ِ« ایک /ik » که در واژه های ِ « تاریک ، نزدیک ، ... » نیز هست ؛ و گویا این نام به سبب ِ « نیش و نوش » ِ سخن ِ وی بوده باشد. ( و البتّه به کالبد نیز ریزوار بوده ؛ همچون منج .)
از بیتی که در لغت فرس و صحاح از وی به شاهد ِ منج نقل شده ، حدس ِ نگارنده تأیید می شود ( اگر چه نیازی به تأیید ندارد ! ) :
هرچند حقیرم سخنم عالی و شیرینْست
آری عسل ِ شیرین زاید همی از منج
( در لغت فرس و شاعران بی دیوان – ص 222 - « ... سخنم عالی و شیرین » ، و «... ناید مگر از منج » آمده . اختلاف ِ مصرع ِ نخست موردی جدّی است و ناشناخت ِ « ساکن گردانیدن ِ حرف ِ متحرّک » که در اشعار ِ متقدّمان به فراوانی دیده می شود ، کاتبان - و بعضاً فضلا - را به دستکاری واداشته . البتّه این احتمال نیز هست که « شیرین » به حذف ِ « ن » بوده باشد . این گونه از حذف را در نثر و نظم ِ کهن داریم . در گویش ِ امروزین ِ طبس ِ گیلکی – در جنوب ِ خراسان - « شری / šeri » می گوییم . [ در ترانه ی ِ 1630 نزهه المجالس « من ْ ست / manst » آمده و استاد ریاحی آن را تغییر داده اند . ] )
خواجه یکی غلامک ِ رس دارد
کز ناگوارد خانه چو تس دارد
ایدون به طبع کیر خورد ، گویی
چون ماکیان به کون در ، کس دارد !
( شاعران ِ بی دیوان ، ص 222)
☺
حکّاک ِ مرغزی
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و... )
گر بخواهی که ترا پنبه بفخمند همی
من ببایم که یکی فلخم دارم کاری !
( شاعران ... ، ص 288 )
( در مصرع ِ دوم ، در همه ی ِ مآخذ « بیایم » آمده . « ببایم » تصحیح ِ قیاسی ِ نگارنده است . )
☺
طیّان ِ ژاژ خا
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و ... )
آن ریش نیست جَغبُت ِ دلّال خانه هاست
وقت ِ جماع ، زیر ِ حریفان فکندنی است !
□
کونْت کاریز و کیر ِ من موری است
آب ِ موری ّ ِ من به رنگ چو دوغ !
( شاعران ... ، ص 311و 316 )
☺
بندار ِ رازی
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و ... )
کس قالب ِ نقشبندی ِ لاهوت است
کون گلخن ابلیس و چه ِ هاروت است
گر کیسه ی ِ پر زر است کون هر روزی
هر ماه نه کس حقّه ی ِ پر یاقوت است !؟
( شا عران ... ، 369 )
به شهر ِ ری ، به منبر بر ، یکی روج
همی گت واعظک ؛ زین هرزه لایی
کی هفت اندام ِ مردم روج ِ محشر
دهد ور کرده های ِ خود گوایی
زنی ور عانه می زد دست و می گت
وسا ژاژا کی ته آن روج خایی !
( شاعران ... ، 374 )
☺
لبیبی
( نیمه ی ِ اول ِ سده ی ِ پنجم )
از شمار ِ تو ، کس ِ طرفه به مُهر است هنوز
وز شمار ِ دگران ، چون در ِ تیم ِ دو در است !!
( شاعران ... ، 477 )
☺
کافرک ِ غزنوی
( نیمه ی ِ دوم سده ی ِ پنجم )
از کافرک متأسفانه جز 5 قطعه ی ِ دو بیتی بر جای نمانده . دو قطعه ی ِ آن ، هر یک به کتابی می ارزد ؛ یکی در نقد ِ پدیده ی ِ ترک و دیگری در نقد ِ فاجعه ی ِ عرب . ضمناًً این دو بیتی ها که نه به وزن ِ ترانه ( / رباعی ) است و نه به وزن ِ مشهور ِ دو بیتی / فهلویّات ( هزج مسدّس ِ مقصور / محذوف ) به روشنی نشان می دهد که دو بیتی قالبی بسیار فراگیر و کاملاً نامحدود بوده است .
تا ولایت به دست ِ ترکان است
مرد ِ آزاد مرد بی نان است
جهد کن تا دریده کون باشی
روز ، روز ِ دریده کونان است !
□
هرگه که درآیم ز در ِ حجره ی ِ خواجه
از بهر ِ من آن غر [ ز چه ] بر پای نباشد ؟
ترسد که فرو ریزد کیر از در ِ کونش
چندان که در آن حجره مرا جای نباشد !
□
آنچه سرمای ِ بخل ِ خواجه کند
به مه ِ دی درون ، دمه نکند
از بخیلی که هست ، کیرش را
به کس ِ زن درون ، همه نکند !
□
پدرش گر به نانْش دست بَرَد
بشکند خورد ناخنان ِ پدر
پسرش گر به خوانْش در نگرد
برکشد چست ، دیدگان ِ پسر !
□
این قوم را نگه کن ، در خون ِ یکدگر
برخاسته همی به شبیخون ِ یکدگر
قومی سیفعلون و گروهی سیجعلون
کردند پاره پاره همه کون ِ یکدگر !!
( شاعران ... ، 598 )
*
افزوده ی ِ داخل ِ چنگک ، در ترانه ی ِ دوّم ، از نگارنده است ؛ به وجه ِ تصحیح ِ قیاسی .
☺
سوزنی سمرقندی
( نیمه ی ِ نخست ِ سده ی ِ ششم )
از دیوان ِ وی ، که – گویا – یکی دو بار به چاپ رسیده ، متأسّفانه نسخه ای ندارم . دو بیت نقل می کنم ؛ اوّلی از صحاح الفرس ، ذیل ِ « پشه »ص 268 ، و دوّمی از حافظه : (نسخه ی ِ زیراکسی ِ یکی از چاپ ها را چند سال پیش ، دو سه شبی به امانت داشته ام. )
ز بیقراری کاندر طریق ِ مأبونی است
همی نهند به کونش ، ز پیل تا پشه ، شاف !
□
ای سنایی بیا و قد خم کن
باد ِ بوق ِ مرا به کون کم کن !
☺
مهسِتی گنجوی
( سده ی ِ ششم )
فصّاد ِ جهود ِ بد رگ ِ کافر کیش
آن کُندْ زبان که تند دارد سر ِ نیش
گفتم که رگم تنگ بزن ، همچو کُسَم
نشنید و فراخ زد ، چو کون ِ زن ِ خویش !!
( دیوان ِ مهستی ، ص 32 )
گفتی که مرا بی تو بسی غمخواره است
بی رشوت و پاره از توام صد چاره است
گر رشوه طلب کنی مرا کون رشوه است
ور پاره طلب کنی مرا کس پاره است !!
( صحاح ، « پاره » ، 266 )
☺
انوری ابیوردی
( سده ی ِ ششم )
انوری کاملا ً بی نیاز از معرّفی است ، اگر چه هزلیّات و اهاجی ِ وی متأسفانه جز معدود ابیاتی در هیچ یک از دو چاپ ِ مصحَّح ِ مشهور ِ دیوان ِ وی بازتاب نیافته ، و اساتیدان – سعید ِ نفیسی و مدرّس ِ رضوی – آن را شایسته ی ِ مقام ِ حکیم انوری ندانسته اند !!
پسْ دریده بریدهْ پیشی چند
که ندیمان ِ حضرت ِ شاهند
از پس و پیش خلق می راند
که کُسی چند پاره در راهند !
( چاپ ِ مدرّس ، ج2/627 )
دی گفت به طنز نجم ِ قوّال
کای بنده سپهر ِ آبنوست
در زنگوله نشید دانی ؟
گفتم چه دهند ازین فسوست ؟
در پرده ی ِ راست راه دانم
وانگاه به خانه ی ِ عروست !
( همان ، 550 )
گر خواجه به جای ِ ما گراید
وامروز به نزد ِ ما بیاید
از وی بنکاهد این تفضّل
بل شادی ِ عیش ِ ما فزاید
ماییم و شراب و شوربایی
یک مطربکی چنان که باید
خوش بربطکی همی نوازد
شیرین غزلی همی سراید
زین ساقیکی ظریف و چابک
کز حور چنان پسر نیاید
هم خدمت ِ خواجگان بداند
هم جامه ی ِ خواب را بشاید
ور خواجه ره ِ دگر رود باز
آید سوی ِ قحبگان گراید
زین قحبگکی هنوزمان هست
کز حور به غمزه دل رباید
هوشش برود اگر سپوزی
هر دو لبت از شره بخاید
آموخته بر ره ِ بخارا
گاهی که به سوی ِ حضرت آید
ور خواجه ی ِ ما طریق ِ دیگر
بر دخترکانش میل آید
داریم یکی لطیف دختر
کز هیچ پری چنو نزاید
ناگفته بدو که « تو چه نامی؟ »
شلوارک ِ خود همی گشاید !
ور خواجه به شیوه ی ِ دبیران
زین هر دو به دست ِ چپ گراید
داریم یکی شگرف گنگی
بر هاون ِ تیز شاف ساید
چون دست ِ خری ، چنان که خواجه
چون باز چشد، خودش ستاید
کیر و کس و کون هر سه داریم
خواهد بهلد ، خوهد بگاید
این است به دست ِ ما که گفتیم
گر خواجه به ماحضر درآید
( چاپ ِ نفیسی ، 101 )
*
دو بیت ، یکی بعد از بیت ِ 6 ودیگری بعد از « شلوارک ... » ، را حذف کردم ؛ چون سلندر مانده بود : وز خواجه ی ِ ما طریق ِ دیگر + اندر ره ِ کودکان گراید // داریم قوی یکی گروگان + در فخر بزی ما نشاید . محض ِ رعایت ِ امانت ِ نقل یادآور شدم .
☺
عبید ِ زاکانی
( سده ی ِ هشتم )
این اعجوبه ی ِ طنز و هزل نیز بی نیاز از معرفی است . مجموعه ی ِ آثار ِ وی – البتّه با کیفیّتی نازل – بارها به چاپ رسیده . جای ِ بسی خوشوقتی است که در سالهای ِ اخیر ، استادان : زنده یاد دکتر محجوب و دکتر علی اصغر حلبی ، به تصحیح و چاپ ِ آثار ِ وی همّت گماشته اند . ( و برای ِ نگارنده ، این دریغ باقی است که نتوانسته ام از کار ِ این بزرگواران نسخه ای تهیّه کنم ؛ که اهریمن ِ زشت روی ِ « الفقر » چون بختکی شوم بر من افتاده . ) محض ِ نمونه دو قطعه نقل می کنم :
جانا ترا هنوز بدین حسن و این جمال
نه وقت ِ حج رسیده و نه روزه* درخور است
گر در پی ِ ثوابی و در بند ِ آخرت
بشنو حدیث ِ بنده که این رای بهتر است
بر کیر ِ من سوار شو از روی ِ اعتقاد
( کاین با هزار حج ّ ِ پیاده برابر است )
( لطایف عبید ، انتشارات اقبال، بخش2، ص 65)
« پیرزنی را پرسیدند که دیهی دوستر داری یا کیری؟ گفت : من با روستاییان گفت و شنید نمی توانم کرد ! »
( همان ، 102 )
☺
جهان خاتون
به روزگار ِ عبید می زیسته . در تذکره ی ِ دولتشاه ِ سمرقندی ، چند سطری در باره ی ِ وی آمده : « حکایت کنند که جهان خاتون نام ظریفه و مستعدّه ي روزگار و جمیله ی ِ دهر و شهره ی ِ شهر بوده و اشعار ِ دلپذیر دارد و ازآن جمله این مطلع ِ قصیده او را ست :
مصوّری است که صورت ز آب می سازد
ز ذرّه ذرّه ی ِ خاک آفتاب می سازد
و جهان خاتون را با خواجه عبید مشاعره و مناظره است و عبید در باب ِ او می گوید:
گر غزل های ِ جهان روزی به هندستان فتد
روح ِ خسرو با حسن گوید که این کُس گفته است !
گویند که خواجه امین الدّین که در عهد ِ شاه ابو اسحاق وزیر ِ با قدر و منزلت بوده جهان خاتون را به نکاح ِ خود درآورد و خواجه عبید درآن باب می گوید :
وزیرا جهان قحبه ای بی وفا ست
ترا از چنین قحبه ای ننگ نیست ؟
برو کس فراخی دگر را بخواه
خدای ِ جهان را جهان تنگ نیست !
( تذکرة الشّعرا. چ محمّد رمضانی ، ص 218 )
در روایتی ازاین ماجرا که در مقدّمه ی ِ لطایف ِ عبید [ مأخذ ِ پیشین ] نقل شده می گوید : « مولانا عبید در آن ازدواج این قطعه بساخت و بی محابا بخواند و از وزیر به جای ِ سرزنش نوازش ها یافت ! » .
□
اوّلاً این حکایه نمی تواند ساختگی باشد ، چرا که ساختن ِ بیت و قطعه ی ِ مزبور از زور ِ غیر ِ عبید برنمی آید ! ( گیرم که در نام ِ وزیر خطایی رخ داده واحتمالاً « رکن الدّین » بوده باشد . )
ثانیاً قطعی است که جهان خاتون اهل ِ « هزل » نیز بوده . ( زنی با عبید مشاعره و مناظره کند و طرف ِ چنین بیت و قطعه ای باشد ، و خود « هزّال » نبوده باشد !؟ )
در لغت نامه از جهان خاتون یاد نشده . ( باید در چاپ های ِ آینده نام و مختصر ِ احوال ِ وی ـ گیرم تنها به استناد ِ همین حکایه ـ درج گردد.) گویا علّامه دهخدا نیز در باره ی ِ تذکره ی ِ دولتشاه دچار ِ برداشت ِ نادرست ِ همگانی بوده ! اقبال آشتیانی ، روایات ِ دولتشاه راجع به عبید را نامطمئن دانسته و زنده یاد دکتر محجوب نیز پیروی ِ وی نموده . ( نسخه ی ِ زیراکسی ِ کلیات عبید چاپ ِ دکتر محجوب / امریکا را دیشب 27/1/82 دوستی برایم آورد ! ) به باور ِ نگارنده ، اشتباه ِ محض است که آثاری چون تذکره ی ِ دولتشاه ( و مثلاً چهار مقاله ي ِ نظامی عروضی ) را به صرف ِ چار اشتباه ِ تاریخی که در آن هست ، بکلّ بی اعتبار انگاشته و به دورافکنیم . باید « توان ِ بررسی و نقد » ِ چنین آثاری را جایگزین ِ « طرد ِ محتاطانه » نماییم . ( اگر فرصتی دست دهد که بر « کلیات ِ عبید » تصحیح ِ استاد محجوب ، تأمّلی بدلخواه داشته باشم و فراغ ِ نوشتن باشد ، بیشترک گپ خواهم زد و نشان خواهم داد که از همین روایات ِ دولتشاه چه بحث ِ بسیار مهمّی در باب ِ عبید گشوده می گردد ، و گوشه ای مهم از تاریکنای ِ شعر ِ فارسی به روشنا می آید .فعلاً که در انبوه ِ « الفقر و القرض » ِ اهرمنْ آفریده ، نای ِ این یکی نمانده و کار ِ فرومانده بسیار است . پفیوز روزگارا این روزگار ِ تیره ... ) ضمناً، استادان اقبال و محجوب در ذکر ِ منابع ِ احوال ِ عبید ، از کتاب ِ لطایف الطّوایف ِ فخرالدین علی صفی ( درگذشته ی ِ 939 ) غفلت نموده اند؛ اگرچه، تاریخ ِ نوشته ی ِ اقبال 1332 و تاریخ ِ نخستین چاپ ِ مصحَّح ِ لطایف الطوایف ( احمد گلچین معانی ) 1336 است. اقبال خود نسخه ای خطّی از این کتاب داشته ، امّا شاید در این نسخه ـ که زنده یاد گلچین ، آن را بسیار« مغلوط » دیده [ رک : مقدّمه ی ِ لطایف ، ص شانزده ] این حکایات ( یعنی دو حکایت ِ ص227و329 ) نبوده است . بگذریم ؛ با این آخرین حاشیه که : حکایت ِ مربوط به جهان خاتون در لطایف الطوایف نیست .
پس نگاره (5/7/82) : جهان خاتون آن اندازه ها هم که من تصوّر کرده بوده ام ناشناخته نیست ! جاودان یاد دکتر خانلری نوشته است : « از جهان خاتون ، بانوی عزیزی که معاصر حافظ بود دیوان مفصلی در دست است . امّا سراسر غزل های او چنان تکرار مضامین و شیوه ی بیان متداول زمانه است که حتی چند بیت در آنها نمی توان یافت که از روی آن ها بتوان به یقین گفت که گوینده زن است نه مرد . »
یادی از صائب ( مجله سخن )
بازچاپ : هفتاد گفتار، ج 3 ص 130
در فرصتی که آرزو کرده ام ـ اگر دست دهد ! ـ پس از دست یابی به دیوان ِ جهان خاتون ، در این باره گپ خواهم زد . یکی از این دو تن اشتباه کرده اند ! شاید هم آن دسته اشعار ِ زنانه ی ِ جهان ، که عبید بدان نظر داشته از میان رفته است .
☺
فوقی یزدی
( سده ی 11 )
فوق الدّین احمد یزدی تفتی ، درگذشته ی ِ حدود ِ 1050 ِ هجری ، هزّالی است بسیار شیرین سخن و متأسّفانه بسیار ناشناخته . اشعار ِ وی با نام ِ هزلیّات ِ فوقی با تصحیح و مقدّمه ی ِ مدرّس گیلانی در 1342 به چاپ رسیده است . (نسخه ی ِ نگارنده زیراکسی است . )
از « شیرین و فرهاد » :
ز بیداد ِ عجوز ِ دهر فریاد
که طفل ِ فتنه را از راه ِ کون زاد !
( ص 10 )نگاه ِ پاک از دوران برافتاد
هرآن کس را که دیدی بایدش گاد !
( ص 12 )از غزلیّات :
آخر نصیب ِ زاهد ِ بیچاره کوری است
از بس که صرف ِ جلق کند روز و ماه را !
( ص 42 )
فوقی این دل که بدان قامت ِ موزون بند است
همچو خایه است که هرگز نشد از کیر جدا !
( ص 44 )
ماچ ها دادی ، ولی کیرم ز جا سر برنداشت
عمده در انگیز و شوخی ، کیر برپاکردن است !
( ص 46 )
حدیث ِ من بشنو زاهد ، ارچه بی ادبی است
که به ز نافله ی ِ شب ، جماع ِ نیم شبی است !
( ص 47 )
☺
شفایی اصفهانی
دیوان ِ وی به تصحیح ِ دکتر عبدالعلی بنان ( تبریز ، 1362 ) به چاپ رسیده ؛ با حذف ِ کامل ِ هزل و هجو !
خاتون ِ تو بر صورت ِ دیوار زند جلق
در خانه مده راه جوان ِ کنبی را !
( چراغ هدایت ، ذیل ِ « جلق زدن » )
اگرش حاجت اوفتد به خلال
می کند کیر ِ کاشی استعمال !
( همان ؛ ذیل ِ « کیر ِ کاشی » )
در هجو ِ بینی ِ ملا ذوقی اردستانی رباعیّات گفته ! ازآن جمله است :
ذوقی ز پس ِ مرگ به شاشت شویند
وز لتّه ی ِ حیض ِ خواهرت کفن کنند
مستی و ترا به خود نمی گیرد گور
در دخمه ی ِ بینی ات مگر دفن کنند !
( همان ؛ ذیل ِ « کفن » )
ذوقی! ریشت به پشم ِ ماشی ماند
شَعرت به نمد ز بد قماشی ماند
بینی ت به سنگ ِ سرتراشی ماند
عینک چو نهی ، به کیر ِ کاشی ماند !
( تذکره ی ِ میخانه، ص 524 )
تعلیقه ی ِ کیر ِ کاشی – مختصر توضیح و تصحیحی در این باره هست که ممکن است جای ِ دیگری گیر نیاید ، پس همینجا می آورم : نام ِ کهن تر ِ آن « چرمینه » و از آن کهن تر « مَچاچنگ » بوده . [ بنگرید به فرهنگ معین ، ذیل ِ مچاچنگ .] مؤلّف ِ چراغ ِ هدایت نوشته است : « کیر کاشی / به یای ِ مجهول و شین/ چیزی است که به شکل ِ آلت ِ تناسل در کاشان سازند و به کار ِ زنان ِ حشری آید و گران قیمت بُوَد. » شاهد ِ وی : اگرش حاجت اوفتد ... ، که بالا نقل کردم . عبید جایی ازآن وصف کرده امّا نام نبرده :
دیدم زنکی ساخته از چرم ذکر
بر بسته که گادنی کند چون خر ِ نر
گفتم که به کُس مخند ، کیرم بنگر
بربسته دگر باشد و بررُسته دگر !
( کلیات عبید ، دکتر محجوب ، ص 212 )
و جایی دیگر ( ص 217 ) نام برده می گوید :
کس گفت به کیر، دیر و زودم تو بهی
وز جان و دل و بود و نبودم تو بهی
از نیمه ی ِ شمع و کیر ِ کاشیّ و ادیم
دیدم همه را و آزمودم ؛ تو بهی !
( این هردو شعر در چاپ ِ انتشارات ِ اقبال – ص 83 و 87 – مغلوط است . )
می بینید که خان آرزو ( که پژوهنده ی ِ پردانشی هم بوده ) اینجا را خطا کرده ، که پای ِ کاشان را به میان کشیده ! یکی از تعریفات ِ عبید ( در رساله ی ِ تعریفات ) نشان می دهد که « کاشی » جنس است : « مشغلة البطّالین : کیری که خواتین از ادیم و کاشی و غیر ِ آن سازند .» ( چاپ ِ محجوب ، ص 330 )
و البتّه این احتمال هست که این جنس ِ خاص – که شاید گونه ای چرم بوده – در کاشان به دست می آمده ؛ امّا ساختن کیر ربطی به کاشان نداشته است.
☺
یغما جندقی
بی تردید یغما را باید شاعرترین شاعر ِ سده ی ِ سیزدهم ِ هجری ، در دوره ی ِ پیش از مشروطه – در ایران – دانست . مجموعه آثار ِ وی در دو مجلّد ( نظم و نثر ) به اهتمام ِ سید علی آل داوُد به چاپ رسیده ، امّا دربردارنده ی ِ همه ی ِ اشعار و نوشته های ِ وی نیست ؛ بویژه هزلیّات و اهاجی ِ وی که بسیار زیبا ست ، به طور ِ کامل نشر نیافته ( اگر درین سالها چیز ِ دیگری چاپ شده ، من بی خبرم .) و با توجّه به طرز ِ نگرش ِ طابع ِ آثار ِ وی ، نباید به نشر ِ کامل ِ آن امیدوار بود : « قاضی نامه از نظر استواری بیان و استحکام الفاظ در میان آثار یغما کم نظیر است ولیکن به خاطر رکاکت الفاظ ( ؟! ) و پستی معانی بهیچ وجه قابل نقل در مجموعه ی ِ آثار یغما نیست ... » [ مقدمه ی ِ جلد اوّل ، ص 45 ][ کمان ِ بعد از « رکاکت ِ الفاظ » از بنده است .] با این همه، تلاش های ِ ارزنده ی ِ آقای ِ آل داود درخور ِ هزار گونه سپاس گزاری است .
□
در کاشان زیرزمینی را که در داشته باشد « تُو » و بی در را « زیره » می گویند. و یغما گفته است :ای شیخ زیره ای که تو داری در اندرون
خویشانت چند بر سر ِ آن گفتگو کنند
آنش کند عمارت و اینش کند خراب
هر یک تصرفی متخالف دراو کنند
هر میخ ِ مدخلی که بکوبند اندر آن
تو برکشی و باز به عُنفش فرو کنند
مخروبه ای که مزبله ی ِ خاص و عام بود
رادان کجا تملّک ِ آن آرزو کنند
دندان به دل فرو بر و قطع ِ خلاف کن
بگذار تا درش بگذارند و تو کنند !
( مقدمه ی ِ جلد ِ اوّل ، ص 51 )
...
آشکارا و نهان گاه به زر گاه به زور
به همان شیوه که در فنّ ِ سپوز استادم
به نعوظ ِ شتر و ایر ِ خر و ضربه ی ِ گاو
مرده و زنده ی ِ هفتاد و دو ملّت گادم !
( ج 1، ص 366 )
گر به دستار است باد ِ کلّه ی ِ زنقحبه شیخ
کیر ِ خر را نیز دستار است ، گویی نیست ؟ هست !
( ص 367 )
☺
ایرج میرزا
این بزرگوار دیگر حقیقتاً نیازی به معرّفی و نمونه ی ِ اشعار ندارد ! با اینهمه :
امردی رفت تا نماز کند
کرد کون ِ سفید ِ خود بالا
فاسقی زود جست بر پشتش
گفت : سبحان ربی الاعلی !
***********************
نمایه ی ِمصرع ِ نخست ِ نقایض و دیگر ترانه ها
( به ترتیب ِ الفبایی ِ پایانه )
|
آمد سحری دختر ِ همسایه ی ِما ش 13 آن کون نبود، خرمن ِ ناز و طرب است 56 کون می کنم و مخالفان از چپ و راست 37 چون زادن ِ من به من نبد روز ِ نخست 11 یک بوسه ز کس به کیر از دور فرست 4 چون دختر ِ همسایه کسش پاک بشست 9 چون ابر به نوروز رخ ِ لاله بشست 7 گویند که می به شرع ناپاک شده ست 33 کیرم پدر ِ تمام ِ عالم بوده ست 1 هر بوته که آن به رنگ ِ خونی بوده ست 50 اینک که بود به کیر ِ پرزورم باد 32 گویند مکن زنی که شوهر دارد 38 مگذار که عمر جز به مستی گذرد 48 بر درگه ِ کس قیام می باید کرد 62 بر درگه ِ کس قیام می باید کرد 61 کونی که درآن جوی فرو نتوان کرد 40 روزی ست خوش و کس ِ تو چون غنچه ی ِورد 15 چروای ِ ذکر به باغ ِ کس باید راند 57 آنان که به کار ِ کس نپرداخته اند 54 گر مرد ِ رهی به کون و کس مهر مبند 6 آنان که به سَبلَت در ِ کس می رُفتند 23 آنان که ز کون ِ تاپ در تاب شدند 5 این دخترکان که دست بر کس دارند 19 آنان که به کار ِ زهد و دین می کوشند 58 می ران به عروس ِ دهر از کیر سمند 10 آنان که به پارسی سخن می رانند 27 آنان که سخن ز زهد و دین می رانند 18 ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود 47 گویند بهشت و حورعین خواهد بود مکرر/43 گویند بهشت و حورعین خواهد بود 43 از گادن ِ ما نبود گردون را سود 8 روزی که نهال ِ عمر ِ من کنده شود 14
|
چون درگذرم خشتک ِ من باز کنید 55 معشوقه چو کار ِ حیض ِ او گشت دراز 53 ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس 30 ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس 31 دوزخ چه بود، بهشت کو ای نسناس ذیل ِ 31 خیّام اگر ز باده مستی خوش باش 34 کونی ست که کیر آفرین می زندش 29 خیّام! چل ِ من از کسی دارد ننگ 59 دشمن نه غلط گفت که من قرمطی ام 52 گر من ز می ِ مغانه مستم ، هستم 20 بر دخترکی فتاد دیشب گذرم 25 من ظاهر ِ کاف و گاف ِ هستی دانم 17 بی آب ِ چل ِ تو زیستن نتوانم 12 کونین شود جمع ، به جز کون نکنم 60 من کون نه ز بهر ِ کس پرستی نکنم 45 زین گونه که من کار ِ جهان می بینم 44 در مسجد اگر چه با نیاز آمده ایم 49 برخیز که کون ِ یکدگر را بدریم 41 ای شیخک ِ دون اگر دم ِ تو بخوریم 51 صبح است دمی با می ِ گلرنگ زنیم 16 با دخترکی غنچه کس و خوش پستان 28 پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته 36 ای بر سر ِ کیر ِ من سواری کرده 2 ما را صنما بهر ِ خدا یاری ده 46 ای کون وکست ز کیر ِ من صد پاره 3 تا چند زنی به بند ِ تمبان تو گره 22 تا چند بر ایرو زنی از غصّه گره 21 تا کی غم ِ آن خورم که شادم یا نه 39 ای آنکه نتیجه ی ِشکاف و شفتی 42 بر دخترکی پریر کردم گذری 24 گر دست دهد شبی کس ِ ارزانی 35 سرگشته به چوگان ِ قضا همچون گوی 26
|
تاریخ ِ نقایض و دیگر ترانه ها
( به شمسی ِ هجر )
|
پیشانه ) 10 – 9 فروردین ِ 82 1 ) 27 تیر 80 و 22 آمرداد ِ 81 2 و 3 ) امرداد 77 4 ) 27 امرداد 77 5 ) 75 6 ) امرداد 77 7 تا 10 ) 27 امرداد 77 11 ) 9 خرداد 78 12 ) 4 خرداد 79 13 ) 29 خرداد 78 14 و 15 ) 9 اسفند 79 16 ) 18 اسفند 79 و 2 فروردین 80 17 ) 9 اسفند 79 و = 18 ) 12 تیر 80 23 ) 12 و 17 تیر 80 19 تا 25 ) 13 تیر 80 26 ) 17 تیر 80 27 ) 17 تیر 80 و اسفند 81 28 ) 7 خرداد و اسفند 81 29 ) 13 بهمن 81 30 تا 35 ) 16 بهمن 81
|
36 تا 38 ) 22 اسفند 81 39 ) 25 یا 26 اسفند 81 40 ) 6 فروردین 82 41 ) 27 اسفند 81 و 6 فروردین 82 42 ) 27 اسفند 81 43 ) نوروز 82 43 مکرر ) 7 فروردین 82 44 ) = 45 ) 7 و 9 فروردین 82 46 ) 8 و 9 = 47 و 48 ) 8-7 و 14 = 49 ) 14 = 50 ) 4 اسفند 81 و 11 فروردین 82 51 تا 54 ، و 57 ) 20 و 26 فروردین 82 55 ) تیر ماه 80 و 26 فروردین 82 56 ) 29 اسفند 81 و = 58 ) 17 و 26 فروردین 82 59 ) 26 فروردین 82 60 ) یادم نیست. چند ماه بعد بوده . 61 ) 18/ 4/80 و23/12/81 و27/1/82 62 ) اوّل اردیبهشت 82 |
واژه نامه
[ آنچه در تعلیقات شرح شده ]
آلش بدل ، [ ذیل ِ شماره ی ِ ] 41
ارزان ، 35
باز گرفتن – کسی را از چیزی / جایی باز گرفتن ، 5
به کس ّ ِ ... خندیدن ، 6
به کیر شدن ، 41
پَرت ، 50
تاپ ، 5
ترکاندن ِ کوزه ، 13
چَروا ، 57
چُل ، 14
چُلاب ، 1
خُجَند ، 6
خرزه ، 2
خُفتار ، 44
خندیدن – به ... خندیدن - ، 6
خوران ، 44
دُبُل ، 27
دَم ِ کسی را خوردن ، 51
سَبلَت ، 32
سمند ، 10
شاندن ، 57
شخ درد ،2 ، ...
شفت ، 42
عمود ، 43
قُبُل و دُبُل ، 27
کُحل البصر ، 4
کوزه ترکاندن ، 13
گایمان ، 44
ماچه خر ، 24
نتوان ، 45
وَرد ، 15
********************
سایر الهزلیّات
از
میتیلات
« ... که فسق در همه جا یُمنی عظیم دارد ! »
عبید ِ زاکان
( صد پند ، ش 90 )
هزل (در جامعه ای که گروش ِ ریا آن را با بدترین طرد و طعن ها فسق فرا می نماید) نوعی حرکت ِ درونی به سوی ِ چیرگی بر غرور و تعصّب و خامی است ، و ازین رو گونه ای سلوک ِ بی واسطه به شمار می رود.
میتیلات
امرداد 77
( 1 )
اندر مذاکره . به یاد عبید ِ زاکان
شبی کیر با کُس به نجوای ِ گرم
همی گفت کای تنگ ِ شیرین چو جان
من این قامت ِ همچو شمشاد و سرو
ز بهر ِ تو پرورده ام سالیان
نگه کن که تا شاد گردد دلت
به آب افتدت هر زمانی دهان
تمامت وجود ِ من ازآن ِ توست
بگیرش دمادم چو جان در میان
که صافی تر از من نه در عشق هست
میاسا دمی وُ غنیمت بدان
شنیدم که کُس تنگ تر گشت و گفت :
منم آن که بخشیده جان در جهان
اگر صاف و نا صاف ، زان ِ منی
تو را دوست دارم ؛ همیشه بمان
به درگاه ِ ما چون به پا خاستی
دهیمت درین قصر ِ فرّخ ، مکان
شب و روز قدر ِ تو دانسته ایم
ز پروردگانی وُ از راستان
ولیکن زبان در کش و شو خموش
بیا بر درم کش ، چه جای ِ زبان
فرو شو درین قصر ِ فرخنده چهر
برون آی باز و دگر رَه بران
که ما را خوشی زین شد و آمد است
نه سیری بُوَد گر بُوَد جاودان
درین بین کون ناله ای کرد زار
که ای کُس دگر بیش قصّه مخوان
به تنگیّ ِ من گر تو باشی ، رواست
فروشی اگر فخر بر آسمان
ز بس خایه بوسیده ام خسته ام
دلم گشته محزون و کاهد روان
مرا نیز سهمی بداده ز کیر
مهین ِ رسل ، ختم ِ پیغمبران
مگر باشی ای کیر کافر که باز
بگردانی از من رخ ِ خویش ، هان !
چو کیر این حکایت شنید ، ایستاد
زمانی مردّد بدین هردُوان
بگفتا پس ای جان و جانان ِ من
زهم دست دارید اندر زمان
ره ِ چاره آسان ، چه جای ِ نزاع
کنون کم کنم این نفیر و فغان
شبی خانه در ساحت ِ کُس کنم
شبی کون بُوَد مر مرا میزبان
ازآن شب دگر کون و کُس همجوار
پذیرای ِ کیرند شادی کنان !
تیر ماه 1369
( 2 )
در خیابان دلبران بسیارباشند و مرا
سوی ِ ایشان میل ِ بسیارست و هستم شرمْ رو
خواهم ار با دلبری مقصود ِ دل واگو کنم
عاجزم ، گویی که می بندد کسم راه ِ گلو
تا به جایی که کنم نفرت ز حال ِ خویشتن
باغ در باشد کسی و اینهمه شیرین هلو
وانگه از وی ساخته نبود چشیدن طعم ِ آن ؟
بر چنین بی دست و پایی صد هزاران کن تفو !
باید از فردا نهال ِ شرم از بن برکَنَم
کز نهال ِ شرم ناید حاصل و سود ای عمو
دیگر ار آید به چنگم خوشْ کُسی شیرین چو قند
در یکی لحظه کنم کیرم به صد جایش فرو
آن نباشد که به ناکامی چو از او بگذرم
آن طرف تر گویم ای فریاد ، صد حیف از کُسو!
27/4/69
( 3 )
فدای ِ آن بر و باسن شوم من
سراپا کیری از آهن شوم من
پناه آرم به سوراخ ِ کُس و کون
ز شخْ درد ِ جهان ایمن شوم من !
1375
( 4 )
قصیده ی ِ مروارید
بسم الله الرّحمن الرّحیم
دارم شخْ درد ِ کُست از قدیم
بهر ِ کُس و کون تو حیران منم
طالب ِ آن چشمه ی ِ حیوان منم
سی و چل آمد به میان زاد ِ من
اُشتر و خر رشگْ بر ِ گاد ِ من
شحنه ی ِ کیرم چو غضب می کند
کون و کُس از معرکه تب می کند
دان که من از عرش فرود آمدم
زان سوی ِ میدان ِ خلود آمدم
تا چه مرا از وطن آواره کرد
چرت ِ خداوندی ِ من پاره کرد
بوی ِ کُس و کون به سحرگاه ِ تنگ
با دل ِ سودا زده آمد به جنگ
کیر ِ خری یافتم از کردگار
تا که برآرم ز کُس و کون دمار
عرش رها کردم و کیرانهْ سر
سوی ِ زمین آمد و شد خرْ بشر !
12-10 بهمن ِ 1375
( 5 )
سیّد ِ شرق
دی سیّد ِ شرق با غلامی
کز بار ِ غمش خمیده قدّم
بر خاک نهاده سینه ، می گفت:
یک بار ِ دگر؛ به حقّ ِ جدّم !
شمس ِ طبسی
سیّد ِ شرق ملِک زاده بُوَد
هر که بینی تو ورا گاده بود
در به پرونده ی ِ اعمالاتش
کون ِ ناداده و هم داده بود
خوشگل آخوندک ِ خوبی بوده ست
زین سبب ،لابد، بس داده بود
بچّه آخوند چو خوشگل باشد
کون ِ او سفره ی ِ بگشاده بود
هر که بینی تو ورا گاییده ست
وانکه ناگاده ملَک زاده بود !
باور ار می نکنی ، پرس ز شیخ [1]
کاو بسی بارش بنهاده بود
باز، آلِش عمل ِ شیخان است
علّتش نیز بسی ساده بود
حجره ی ِ تنگ و دو کون در بر ِ هم
شب چو آید ، ذکر استاده بود
یا که خود این چو شود آماده
آن دگر نیز هم آماده بود
هنر ِ حوزه بود دادن ِ کون
مجتهد ، رتبه ی ِ واداده بود
چند گویی که نمی دانستی
« سیّد ِ شرق » ملک زاده بود ؟!
4/4/76
( 6 )
بسم الله الرّحمن الرّحیم
ای به کُست کیر و عذاب ِ الیم
کیر، ازیرا که نیازت بُوَد
وان دگر از بس که تو نازت بود
چند به کُس سربفرازی که من ؟!
کیر ِ سرافراشته ام دست زن
تا که بدانی که عمودی ست ژرف
بهر ِ کُس و کون ِ تو چیزی شگرف
کلّه ی ِ او خر به فغان آوَرَد
پیرزن ِ مرده به جان آوَرَد
کافر و از حوزه ی ِ اسلام دور
نیز بسی مایل ِ اهل القبور
تا بکَنَد سنگ ِ سر ِ گورشان
مست بگاید همه مستورشان
با سر و سرچشمه ی ِ کفری چنین
خیز و بیا ضربه ی ِ کیرم ببین
یک شب اگر با تو و شُرب ِ مدام
خلوتی افتد بسپوزم تمام
بردَرَم آن جایگه ِ ناز ِ تو
نیز همان حقّه ی ِ طنّاز ِ تو
دخترکا ! بنده ز شخْ درد مُرد
کیر ِ چنین نیز ندانی تو خورد
خیز و براین شانه بنه پای ِ خود
باز کن آن جایگه ِ جای ِ خود
تا چو سرش رفت مکرّر کنیم:
« بسم الله الرّحمن الرّحیم » !
22 اَمرداد 77
( 7 )
گفتم به رفیق ِ خویش روزی
هشدار که پیش ِ من نگوزی
گفتا چه کنم که کون گشاد است
طبل ِ شکمم چو خیک ِ باد است
گفتم بگذار چوب پمبه
یا بوق ِ مرا به سان ِ چمبه
القصّه به فکرم آفرین کرد
بوق ِ من ازآن دوان گزین کرد !
20/11/77
( 8 )
کیر ِ مستی گر به کون ِ مست ِ دیگر رفت ، رفت
تا به خایه درفشرد و تا به آخر رفت ، رفت
صبح گر شرمندگی و اعتذاری بود ، بود
ور فراموشی فزود و آن ز خاطر رفت ، رفت !
76 یا 77
( 9 )
دانش آموز[2] وعده اش تخمی است
چون که می گوید و نمی آید
لیک اگر گویی اش بیا و بده
بال و پر از عقاب برباید
حیف ، پیر است و لاغر است و چَغَل
کون ِ او خرس هم نمی گاید !
28/2/79
( 10 )
کیری دارم که خر ندارد
خر این اندازه ذکر ندارد
از بهر ِ وجود ِ اقدس ِ او
کرّه خر و ماچه خر ندارد
کیر و کُس و کون و هر چه کاف است
بدْهد ، بکند ، خبر ندارد
صد بار گرش به کون ببندی
کون پاره کند ؛ حذر ندارد
چون بر در ِ کُس نهد سر ِ خویش
کُس ناله کند ؟ – اثر ندارد !
بس کون و کُس از ستم دریده است
خود بر که که او ظفر ندارد !؟
موقوفه ی ِ اهل ِ جِدّ و تقوا ست
وین قوم ازو گذر ندارد
کون های ِ سپید ِ خود بیارید
ای اهل ِ خدا ، ضرر ندارد
ما گر نکنیم ، کیر ِ خر هست
این هست و اگر مگر ندارد
کیری زان سان که سوزنی گفت:
« کیری دارم که خر ندارد ! »
شهریور ِ 75
( 11 )
هر شب که مه برآید ، کیر از سر ِ طرب
دیوانه وار پاره هزاران رسن کند
گه در خیال ِ کُس بُوَد و گاه کون و باز
آن جنگ ها که با کُس و کون تن به تن کند
کُس فوج فوج خندد و کون را زند کنار
کون خویش را به تنگی ِ خود ممتحَن کند
ای کون و کُس ! مدیح ِ شما می رود همی
هرگه که کیر و خایه ی ِ من انجمن کند
« گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر » [3]
کیرم ز ناله خشتک ِ من پر حَزَن کند
« ور هیچ چاره کرد ندانم غم ِ تو را » [4]
جلق ِ دودستی آید و ختم ِ سخن کند
« گفتم چنان که گفت هنرمند ِ »[5] ناشناس
بیتی که شعر ِ ناب ازو کسب ِ فن کند:
« کیرم ز بی کُسی در ِ مسجد فتاد و مُرد
یک مؤمنی نبود که او را کفن کند ! » [6]
17 خرداد ِ 75
( 12 ) [7]
سخت در حیرتم ای شیخ بدین سیرت ِ زشت
گل ِ منحوس ِ وجود ِ تو چرا وُ که سرشت
باورم نیست خدا خلق ِ تو جاکش کرده است
که ندارد دگری چون تو چنین نکبت و زشت
یا شبی دیو کشیده ست به بر مادرکت
یا خود ابلیس ِ لعین تخم ِ تو در مزبله کِشت
...
رشته ی ِ عمر ِ شما پای ِ طرب را بسته ست
ور نه با گلشن ِ گیتی چه نیازی به بهشت !؟
در روایت نسب ِ شوم ِ شما با که رسد ؟
مادرش گاد ، که این سلسله را پشم برشت !
دین ِ تو نکبت و کارت همه احرار کشی ست
هیچ دد همچو تو آیین ِ شرارت ننوشت
شعر ِ ما بیت به بیتش خط ِ آزادی ِ ما ست
می زند گور ِ تو را نفرت ِ ما خشت به خشت !
13/3/75
( 13 )
چار پاره ی ِ سه کاف
کُس نیمه شب به فِس فس ِ آرام
در گوش ِ کیر ناله ی ِ عشّاق می کند
کون می پرد ز خواب و بناگاه : غَرت ، غَرت
صد فحش ِ تر حواله ی ِ عشّاق می کند !
16/11/81
( 14 )
نو پهلوانی
( یا : های کن ِ ایرانی )
( 1 )
خسرو و شیرین و فرهاد
شیرین کُس ِ خویش باد می زد
خسرو سر ِ کیر چرب می کرد
فرهاد ز دور داد می زد !
( 2 )
خسرو و شیرین و فرهاد
شیرین ، کُس ِ همچو نوش ازو بود
خسرو، همه حرف ِ توش ازو بود
فرهاد ِ نگون ، خروش ازو بود !
16/11/81
( 15 )
در نمازم چو ز خم کردن ِ تو یاد آمد
حالتی رفت که آب ِ چُل ِ فرهاد آمد
از چل ِ کافرم اکنون طمع ِ صبر مدار
کآن تخرخُر[8] که تو دیدی شد و، پر باد آمد
کیر ساقی شد و کُس ها همه کونْ مست شدند
موسم ِ گای ِ پس و پیش به بنیاد آمد
بوی ِ بهبود ز اوضاع ِ جهان می شنوم
جرج بوش آمد و دل زآمدنش شاد آمد [9]
ای عروس از ذکر ِ سخت شکایت منمای
کون و کُس پاک بیارای که داماد آمد !
دلبران ِ دگران پنبه به باسن بستند
زید ِ ما بود که با کون ِ خداداد آمد
گیر دارند کسانی که کُس و کون گایند
ای خوش آن کیر که جلقی شد و آزاد آمد
شاطر از دسته ي ِ پارو به درم نه ذکری
تا بگویم که ز تین ایجری ام یاد آمد !
12 فروردین ِ 82
اصل ِ غزل ِ حافظ
در نمازم خم ِ ابروی ِ تو با یاد آمد
حالتی رفت که محراب به فریاد آمد
از من اکنون طمع ِ صبر و دل و هوش مدار
کان تحمّل که تو دیدی همه بر باد آمد
باده صافی شد و مرغان ِ چمن مست شدند
موسم ِ عاشقی و کار به بنیاد آمد
بوی ِ بهبود ز اوضاع ِ جهان می شنوم
شادی آورد گل و باد ِ صبا شاد آمد
ای عروس ِ هنر از بخت شکایت منمای
حجله ي ِ حسن بیارای که داماد آمد
دلفریبان ِ نباتی همه زیور بستند
دلبر ِ ماست که با حسن ِ خداداد آمد
زیر ِ بارند درختان که تعلّق دارند
ای خوشا سرو که از بار ِ غم آزاد آمد
مطرب از گفته ي ِ حافظ غزلی نغز بخوان
تا بگریم که ز عهد ِ طربم یاد آمد
( 16 )
شوخی با رودکی ، پدر ِ شعر ِ پارسی [10]
بوی ِ کُس از هر کران آید همی
بوی ِ کون خود بیش از آن آید همی
کون ِ آن بت زیر ِ پای ِ کیر ِ شخ
چون لحاف ِ پرنیان آید همی
آب ِ کیرم از نگاه ِ کون ِ دوست
شُرّ و شُر ، بی گایمان آید همی
هی بخاران کون ِ خویش و شاد باش
کیر زی تو شادمان[11] آید همی
كير ماه است و سرین ات آسمان
ماه سوی ِ آسمان آید همی
کیر مار است و کُس ِ تو آشیان
مار توی ِ آشیان آید همی
آفرین بر کون ِ تنگ ِ دوست باد
گر به کُس اندر زیان آید همی !
16 فروردین ِ 82
اصل ِ قصیده ي ِ رودکی [12]
بوی ِ جوی ِ مولیان آید همی
یاد ِ یار ِ مهربان آید همی
ریگ ِ آموی و درشتی راه ِ او
زیر ِ پایم پرنیان آید همی
آب ِ جیحون از نشاط ِ روی ِ دوست
خنگ ِ ما را تا میان آید همی
ای بخارا ، شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان
ماه سوی ِ آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی ِ بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید همی
گر به گنج اندر زیان آید همی
( 17 )
باز هم رودکی !
شاد زی با سپید کونان شاد
که جهان نیست غیر ِ گاداگاد
گاده را شادمان بباید بود
زان سپس در پی ِ نگاده فتاد
کون ِ آن نوجوان ِ غلمان ْ روی
کُس ِ آن ماه روی ِ حورْ نژاد
من و آن کون که او ندارد موی
من و آن کُس که او نگشته گشاد
چون کنی کون و کُس ، به شکرانه
دادن ِ خویش را مبر از یاد
نیک بخت آن کسی که داد و بکرد
شور بخت آن که او نه کرد و نه داد [13]
عمر کوته بُوَد چو گای ِ خروس
چون خروسان مدام باید گاد !
حاصل ِ عمر چیست ؟ مستی و گای
مست می گای ؛ هرچه بادا باد !!
16 فروردین ِ 82
اصل ِ غزل ِ رودکی [14]
شاد زی با سیاه چشمان شاد
که جهان نیست جز فسانه و باد
زآمده شادمان بباید بود
وز گذشته نکرد باید یاد
من و آن جعد ْ موی ِ غالیه بوی
من و آن ماهروی ِ حور نژاد
نیکبخت آن کسی که داد و بخورد
شوربخت آن که او نه خورد و نه داد
باد و ابر است این جهان ِ فسوس
باده پیش آر، هر چه بادا باد ! [15]
( 18 )
بازسُرایی ِ قطعه ای از:
بندار ِ رازی
در تعلیقه ي ِ« هزّالان ِ ادب ِ پارسی » در معرفی ِ شاعر ِ بزرگ و نام آور ِ سده ي ِ چهارم : بندار ِ رازی ، دو نمونه شعر نقل کرده ام ؛ دوّمی قطعه ای است که به گویش ِ محلّی ِ خود [ گونه ای از فارسی که – گویا – از برخی جهات میانه ي ِ پهلوی و فارسی ِ دری بوده و در سرزمین های ِ غربی ِ ایران ِ بزرگ رواگ داشته ] سروده است. شعری است بسیار زیبا ، که دین ستیزی ِ وی را بدرستی نشان می دهد.
امروز، 19/1/82 ، در میان ِ برخی اوراق به قطعه ای برخوردم که 26/3/80 گفته شده ، و باز سرایی ِ همین شعر ِ بندار است ؛ قدری امروزی تر. و صد البتّه :
میان ِ شعر ِ من با شعر ِ بندار
تفاوت قدر ِ شَعر و شِعر باشد !
چون در آن تعلیقه نمی گنجد ، اینجا می آورم:
روزی آخوندی در شابدولظیم
سر ِ منبر گهر ِ دین می سُفت
که همه جای ِ بدن روز ِ جزا
دهد اقرار بر اعمال ِ نهفت [16]
زنکی بر کُس ِ خود می زد مشت [17]
کای بسا کُس که تو کُس خواهی گفت !!
**************
تعلیقات
( 1 )
مذاکره . بیت ِ 16 : مرا نیز سهمی بداده ز کیردر کتب ِ تواریخ ِ صدر ِ اسلام ، و سیر و تفاسیر، آمده است که نرینگان ِ مکّیان بعضاً با مادینگان ِ خویش از طریق ِ « دُبُل » ( = دُبُر = کون ) نیز مجامعت همی کردندی ؛ و پس از هجرت ، برخی از ایشان با مادینگان ِ مدنی وصلت به هم رسانیده و خواستندی که همچنان از دبل ِ نیز بهره برندی ، و آن مادینگان به دم ِ ایشان نیامدندی و کون ِ خود دو دستی بچسپیدندی و گای ِ پسینه ندادندی . و چون نرینگان ِ دبل دوست ِ مکّی به زور جماعیدندی ، مادینگان ِ مدنی شاکی شدندی به حضرت ِ ختمی مرتبت ؛ و پس آنگاه وحی ِ بیامدی که پارسی ِ آن ایدون بُوَدی : « زنان ِ شما کِشت ِ شما اند ؛ بیایید به کشت ِ شما هر چگونه که خواهید ... » ( بقره ، 223 . از ترجمه ي ِ تفسیر ِ طبری ، ج 1 ص 139 )
آیه ، البت دو پهلو ست و تا به امروز در باب ِ آن نتیجه و برداشتی یک سویه به حاصل نیامده است . آنان که به دُبُل رغبتینایی دارند به قید ِ « هر گونه » می چسپند ، و مخالفان ِ کون به لفظ ِ « کشتزار » ! [18]
اگر از بنده پرسان کنید می جوابم که : گای ِ پسینه – چه با مادینه و چه با نرینه ي ِ کم زاد – زاد و پیشینه ای به قدمت ِ انسان دارد . بدان روزگار که آدمی اندکی می فهمید امّا هنوز چاردست و پا راه می رفت ، به وقت الگای، نرینه کون ِ مادینه را بغل همی کردی و به سبب ِ قرابت ِ این دو گای ْ جای، گهگاه ذکر به دبل نیز همی شدی . ( در حقیقت ، درآن روزگاران ِ دور، قُبُل و دُبُل در یک سمت واقع می شده است !! )
واقع ِ امر این است که در این یک فقره اجازه ی ِ نرینگان قطعاً به دست ِ مادینگان است . مولانا عبید می گوید : « مولانا عضد الدّین به خواستاری ِ خاتونی فرستاد. خاتون گفت : من می شنوم که او فاسق است و غلامباره ، زن ِ او نمی شوم. با مولانا بگفتند ؛ گفت : با خاتون بگویید از فسق توبه توان کرد و غلامبارگی به لطف ِ خاتون و عنایت ِ او باز بسته است ! » ( رساله ی ِ دلگشا )
( 4 )
قصیده ی ِ مروارید. این نام را از منظومه ای برگرفته ام که [ نام ِ اصلی ِ آن « جامه ی ِ فخر » است و ] مولانا عبدالحسین ِ زرّین کوب آن را در کتاب ِ ارزش ِ میراث ِ صوفیّه [ پیوست ؛ ص 8-284 ] نقل فرموده . این قصیده « در نیمه ی ِ دوّم ِ قرن ِ دوّم ِ میلادی به زبان ِ سُریانی انشاء شده است . » به تصوّر ِ نگارنده ( میتیلات ) مضمون ِ « جامه ی ِ فخر » ، « تعلّق ِ روح به عالم ِ عُلوی ، و اشتیاق ِ بازگشت بدان عالم » است ، که مشخّص ترین باور ِ گنوسی است . ( برای ِ این نحله ، بنگرید به : لغت نامه، ذیل ِ « گِنُستیسیسم » ، یا مأخذ ِ آن : کریستن سن ؛ ایران در زمان ِ ساسانیان )همچنین ، در این مثنوی ِ کوتاه ، به فروید نظر داشته ام و این که : آلت ِ تناسلی ، نقطه ی ِ اتّصال ِ آدمی به جهان ِ هستی است !
ضمناً این مثنوی نظیره یا نقیضه ای برای ِ آغازه ی ِ « مخزن الاسرار » ِ نظامی نیز تواند بود :
بسم الله الرّحمن الرّحیم
هست کلید ِ در ِ گنج ِ حکیم
( 5 )
سیّد ِ شرق . « آماده » لطیفه ای دارد : دو شاگرد نقّاش در طبقه ای از یک بنای ِ تازه ساز دیوار رنگ می کنند . دو سه ساعتی از شب گذشته ، برق می رود . بناچار به جاخواب – که عبارت است از قطعه کارتنی باز شده – می روند و دراز می کشند . ده دقیقه ای می گذرد . یکی از ایشان زمزمه می کند : من آماده ام . و دیگری می گوید : من هم آماده ام . اوّلی می گوید : من آماده ی ِ آماده ام ، و دوّمی می گوید : من هم آماده ی ِ آماده ام . اوّلی می گوید : من کاملاً آماده ی ِ آماده ام ؛ و دوّمی می گوید : من آماده ی ِ آماده ی ِ آماده ام ... و بناگهان برق می آید : هر دو شلوار ِ خود را پایین کشیده اند و هریک کون ِ خود را به دیگری کرده است ! و زبان ِ حال ِ ایشان ، این عامیانه : ( بیت )از داده وُ نداده
آماده ایم ، آماده !
( 14 )
نو پهلوانی .مولانا اخوان ِ ثالث ، نظر به قطعه شعر ِ ناب ِ بازمانده از پَهلبَد ِ مَروْزی سراینده و خنیاگر ِ بزرگ و نامدار ِ دوره ي ِ ساسانی [ که آن را « خسروانی » خوانده اند ] نموده و به پیروی ِ وی ، چند شعر ِ بسیار زیبا در قالب ِ سه گانی - و البتّه به وزن ِ عروضی - سروده و آن ها را « نو خسروانی » نامیده است . ( برای ِ « خسروانی » ِ بازمانده ي ِ پهلبد ، بنگرید به : 1- موسیقی ِ شعر ؛ از مولانا استاد شفیعی کدکنی ، ص 561 و بعد . 2- وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ از مولانا خانلری ، ص 55 . [ البتّه وی نامی برای ِ این شعر نیاورده . ] 3- بدایع و بدعتها و عطا و لقای ِ نیما یوشیج ؛ از مولانا اخوان ، ص 605 و بعد .4- ... / و برای ِ « نو خسروانی » های ِ اخوان ، بنگرید به : دوزخ امّا سرد . )
نگارنده که در نام ِ « خسروانی » برای ِ شعر ِ پهلبد ، با بزرگواران اختلاف ِ نظر دارم و آن را « پهلوانی » می نامم ( و این موضوع را در یادداشتی بلند که به زودی آماده ي ِ نشر خواهد شد ، باز نموده ام . ) به « نو پهلوانی » قائل شده ام. بی نیاز از یادآوری است که « های کُن » که به نقیضه ي ِ « هایکو » ي ِ ژاپنی ها ست اختصاص به هزل دارد !
( ... ) در نگارش ِ انجامه – ترقیمه ( = اسپری شد این کتاب ... ) که اینک عکس ِ آن را خواهید دید ، به ترقیمه ي ِ نسخه ي ِ منحصر به فرد ِ ترجمان البلاغه ي ِ محمّد بن عمر رادویانی ، به خط و قلم ِ ابوالهیجا [ با کنیه ي ِ ما : ابوالهجا ، اشتباه نشود ! ] اردشیر بن دیلمسار ِ نجمی ِ قطبی ِ شاعر ، دوست و شاگرد ِ اسدی ِ توسی ، که اسدی کتاب ِ لغت فُرس را به خواهش ِ وی تألیف نموده ، نظر داشته ام . ( برای ِ ملاحظه ي ِ عکس ِ این ترقیمه ي ِ زیبا – و نیز عکس ِ برگ ِ نخست ِ این نسخه – و لذّت بردن از خطّ ِ نسخ ِ کهن ِ اردشیر ِ دیلمسار ، بنگرید به کتاب ِ ارزنده ي ِ تاریخ ِ نسخه پردازی ... از مولانا نجیب ِ مایل ِ هروی ، ص 539 و 542 . به گُمانم پرفسور مولانا احمد ِ آتش ، همراه با چاپ ِ حروفی ِ ترجمان البلاغه ، عکس ِ کلّ ِ نسخه را نیز عرضه نموده است . متأسّفانه این نابودمند از این کتاب نسخه ای نداریمی .)
□
تقلید ِ خطّ ِ اردشیر ِ دیلمسار ، البتّه میسّر نشد ؛ که فرموده اند :
کار ِ هر چُل نیست کون بسپوختن
کیر ِ شخ می خواهد و صد فوت و فن !
فروردین 82 . میتیلات
این هم عکس ِ انجامه – ترقیمه ي ِ نابودمند : میتیلات
نمایه ي ِ منابع و مراجع و مآخذ
ایران در زمان ِ ساسانیان ؛ کریستن سن . ترجمه ي ِ رشید یاسمی .
اقطار القطبیّه ( رک : تعلیقات ِ اصل ِ ترانه ها ؛ ش 30 ) .
ازین اوستا ؛ م . امید ( اخوان ثالث ) انتشارات ِ مروارید .
از پست و بلند ِ ترجمه ؛ کریم امامی . نیلوفر ، اوّل ، 1372 .
ارغنون ؛ م . امید . مروارید .
ارزش ِ میراث ِ صوفیّه ؛ زرین کوب . امیر کبیر .
بدایع و بدعتها و عطا و لقای ِ نیما یوشیج ؛ م . امید . بزرگمهر .
پیشاهنگان ِ شعر ِ پارسی ؛ محمّد دبیر سیاقی . شرکت ِ سهامی ِ کتابهای ِ جیبی .
تاریخ ِ نسخه پردازی ... ؛ نجیب ِ مایل ِ هروی .
تذکره الشّعرا ؛ امیر دولتشاه ِ سمرقندی . چاپ ِ محمّد ِ رمضانی .
تذکره ي ِ میخانه ؛ ملا عبد النّبی فخرالزّمانی . تصحیح ِ احمد ِ گلچین ِ معانی .
ترجمه ي ِ تفسیر ِ طبری . تصحیح ِ حبیب ِ یغمایی .
چراغ ِ هدایت ( فرهنگ ِ فارسی ) ؛ خان آرزو . [ همراه ِ غیاث اللّغات ]
چهار مقاله ؛ نظامی ِ عروضی ِ سمرقندی . تصحیح ِ محمّد ِ معین .
خمسه ي ِ نظامی . چاپ ِ بازاری ِ امیر کبیر .
دوزخ امّا سرد ؛ م . امید .
دیوان ِ انوری . تصحیح ِ سعید ِ نفیسی .
دیوان ِ انوری . تصحیح ِ مدرّس ِ رضوی .
دیوان ِ ایرج میرزا . ( جیبی . هدیه ي ِ خسرو ) .
دیوان ِ حافظ . ( چند چاپ ) .
دیوان ِ سوزنی . ( مشخّصات را به یاد ندارم . ) .
دیوان ِ شفایی اصفهانی . تصحیح ِ عبدالعلی بنان .
دیوان ِ ظهیر ِ فاریابی . به اهتمام ِ حاجی شیخ احمد ِ شیرازی .
دیوان ِ مسعود ِ سعد . تصحیح ِ رشید یاسمی .
دیوان ( اشعار ِ بازمانده ي ِ ) مهستی گنجوی . به اهتمام ِ طاهری شهاب .
دیوان ِ یغما جندقی . به اهتمام ِ سید علی آل داود .
رباعیّات ِ خیّام . ( رک : پیشانه ي ِ « تعلیقات ِ اصل ِ ترانه ها » )
رساله ي ِ دلگشا . ( ¬ کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی )
سخن و سخنوران ؛ فروزانفر .
شاعران ِ بی دیوان .تصحیح ِ محمود ِ مدبّری .
صحاح الفرس . تصحیح ِ عبدالعلی طاعتی .
طربخانه . یار احمد ِ رشیدی . تصحیح ِ همایی .
فرهنگ ِ فارسی ِ معین .
فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی ؛ دیوید نیل مکنزی . ترجمه ِ مهشید ِ میر فخرایی .
کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی . چاپ ِ انتشارات ِ اقبال .
کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی . تصحیح ِ محمّد جعفر ِ محجوب . امریکا .
لطایف الطّوایف ؛ فخر الدّین علی صفی . تصحیح ِ گلچین ِ معانی .
لغت فرس . تصحیح ِ مجتبایی / صادقی .
لغت نامه .
المعجم ؛ شمس ِ قیس ِ رازی . تصحیح ِ قزوینی . مجدد : مدرّس ِ رضوی .
موسیقی ِ شعر ؛ محمّد رضا شفیعی کدکنی .
نزهه المجالس ؛ جمال ِ خلیل ِ شروانی . تصحیح ِ محمّد امین ریاحی .
وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ خانلری .
هزلیّات ِ فوقی یزدی . تصحیح ِ مدرّس ِ گیلانی .
□
یادآوری ِ پایان : گذشته از اندک موارد ِ نادرستی ِ حروف نگاری که ممکن است وجود داشته باشد ، دو مورد ِ اساسی هست که درآن خلاف ِ نظر ِ خویش عمل کرده ام و این از راه ِ ناچاری بوده ، چون برنامه ي ِ فارسی ِ مورد ِ استفاده ي ِ من کمبود دارد : 1- نشانه ي ِ اضافه در واژه های ِ پایان یافته به « های ِ بیان ِ حرکت » مانند ِ خانه و ... ، که ناچار به صورت ِ « ي ِ » آمده ؛ در حالی که باید با همزه می آمد .2- چند مورد واژه ي ِ عربی هست که باید به « تای ِ گرد ِ دو نقطه » نوشته شود و من پیدا نکردم و ناچار « ه » آورده ام . 3- « عجالتاً » هم باید با تای ِ گرد نوشته می شد که نشد !
پس نگاره ( 3 امرداد 83 ) : باید اعتراف کنم که مشکل از ویندوز قبلی من بوده ، و اینک هر دو مورد درست است ؛ امّا فعلاً فرصتی برای اصلاح ندارم .
ته نوشت ها :
سایر الهزلیّات
* در چاپ ِ دکتر محجوب ( ص220) « توبه » آمده و همین – توبه – درست است ، که با « حج » مناسبت ِ تمام دارد ! ( یادآور شوم که مدتی پس از نگارش متن ِ بالا ، در 27/1/82 ، نسخه ی ِ زیراکسی ِ چاپ ِ دکتر محجوب را دوست ِ خوبم م . ب. ع برایم به امانت آورد و تا امروز 13/12/82 پس نگرفته . بُوَدا که مانند ِ چندین کتاب ِ دیگر، دندان ِ این یکی را هم کنده باشد ! اگر چه همیشه پیش ِ چشم است که ببیند . دوست ِ خوب به عالمی می ارزد . )
[1] - دوست و هم حجره ی ِ قدیم ِ سیّد ِ شرق
[3] - مصرع از مسعود ِ سعد ِ سلمان است ؛ قصیده ی ِ : گر یک وفا کنی صنما صد وفا کنم
[4] - بهمچنین.
[5] - این پاره از م . امید است ؛ ارغنون ، خطبه ی ِ اردیبهشت.
[6] - بیتی است از حکیم ِ مشهور : لاادری !
[7] - به اقتفای ِ حافظ : عیب ِ رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت !
[8] - تخَرخُر ( takharkhor ) مصدر ِ جهلی است از « خُرخُر » !
[9] - این بیت و بیت ِ پایانی در 20/1/82 ساخته و افزوده شد.
[10] - حکما فرموده اند : شوخی شوخی ، با چُل ِ بابا هم شوخی ؟!
[11] - بدل : شخ ْ دوان
[12] - مأخذ : پیشاهنگان ِ شعر ِ پارسی ؛ به کوشش ِ دکتر محمّد دبیر سیاقی ، ص 52
[13] - نیز می توان اصل ِ بیت ِ رودکی را – که خود بدل به نقیضه شده ! – حفظ نمود :
نیک بخت آن کسی که داد و بخورد
شور بخت آن که او نه خورد و نه داد !
( و البتّه دراین صورت باید گفت که رودکی پیرو ِ مکتب ِ « اصالت ِ دادن » بوده !)
ضمناً « نه کرد – نه داد – نه خورد » را « نکرد – نداد – نخورد » هم می توان آورد.
[14] - پیشاهنگان ِ شعر ِ پارسی ، ص 29
[15] - غزل دو بیت ِ دیگر نیز دارد که چون در نقیضه قرار نگرفته نقل نشد. در عوض ِ دو بیت ِ مزبور، این نقیضه سه بیت افزون دارد ؛ یعنی در نهایت یک بیت از اصل ِ غزل اضافه دارد !
[16] - بدل : باز گویند ز اعمال ِ نهفت
[17] - بدل : زنکی ، دست به کُس ، می خندید
[18] - این احتمال نیز هست که زنان اصلا شاکی نشده بوده باشندی ؛ که اگر ایدون بودی ، روی ِ آیه با ایشان بودی ، نی با مردان !
ته نوشت ها :
نقایض الخیّامیّه
§ - برای ِ ارائه ی ِ اصل ِ ترانه هایی که نقیضه ی ِ آن را دیده و خوانده اید ( یا دیده و نخوانده اید ) باید به یکی از مجموعه ترانه های ِ خیّام مراجعه می شد. این کار انجام شده ، و افزون ِ بر آن نیز.
ازآنجا که برخی از ترانه هایی که مورد ِ نقیضه قرار گرفته ، از ترانه های ِ اصیل ِ خیّام نیست ومنسوب یا مشکوک است ، نگارنده کتاب ِ« طربخانه» تألیف ِ یار احمد ِ رشیدی ( د. 867 ) به تصحیح ِ استاد همایی ( مؤسسه ی ِ نشر ِهما ، دوّم، 1367) را برگزیده ام که دربردارنده ی ِ انواع و اقسام ِ ترانه هاست ؛ امّا لزوماً به ضبط ِ این متن پای بند نمانده ام ، و آنچه را که خود بهترین دانسته ام آورده ام .
ترتیب چنین است که نخست شماره ی ِ نقیضه ذکرمی شود، سپس کلمه ی ِ<طربخانه> و بعد شماره ی ِ ترانه در آن مجموعه ، وبعد ازآن اصل ِ ترانه ؛ در میان ِ صفحه ، در چهار سطر. و اگر ترانه ای در اصل ِ طربخانه نبوده و در« ملحقات » ِ آن بوده ذکر می گردد ، و چنانچه بطور ِ کلّی در این مأخذ چنین ترانه ای نیامده با کلمه ی ِ« ندارد » اعلام می گردد و به مآخذ ِ دیگری ارجاع داده می شود.
و مآخذ ِ به دسترس ِ نگارنده :
1- ترانه های ِ خیّام . صادق هدایت.- متأسفانه ازاصل ِِ این کتاب نسخه ای ندارم ، و دسترسی ِ من تنها به 72 ترانه ای است که در کتاب ِ از پست و بلند ِ ترجمه ( کریم امامی ، انتشارات ِ نیلوفر، اوّل ، 1372) آمده . شماره ی ِ ترانه ها نیز طبعاً از این کتاب است ؛ پس به صورت ِ « هدایت/امامی» یا به اختصار «ها/...» ذکر می شود.
2- رباعیّات ِ خیّام . فروغی/ غنی، به اهتمام ِ ع . جربزه دار، اساطیر، اوّل ، 1371
3- رباعیّات ِ خیّام. برتلس. انتشارات ِ فرهنگستان ِ علوم ِ اتّحاد ِ شوروی.
4- رباعیّات ِ حکیم عمرخیّام . با مقدّمه وتحقیق ِ عزیزاللّه کاسب ، انتشارات ِ رشیدی، دوّم ،1366( و این عیناً همان متن ِ برتلس است ↑ که البتّه با نسخه ی ِ خطّی ِ کمبریج- اساس ِبرتلس - مقابله ، و اشتباهات ِ چاپ ِ مسکو تصحیح و رفع گردیده است .) به این مأخذ، ومأخذ ِ پیشین ، به صورت ِ مشترک ارجاع داده می شود.
5- بررسی ِانتقادی ِ رباعیّات ِ خیّام . کریستن سن . ترجمه ی ِ دکترفریدون ِ بدره ای ، انتشارات ِ توس ، اوّل ، 1374.
6- رباعیّات ِ حکیم عمر ِ خیّام. با ترجمه ی ِ عربی ، اردو،... ؛ با مقدّمه ی ِ دکتر امیر عبّاس مجذوب صفا. انتشارات ِ اقبال ، ششم ، بی تا ( مقدّمه 1347).
پس شد: 1- هدایت/ امامی: ها
2- فروغی/ غنی: فغ
3و4- برتلس/ کاسب: برکا
5- کریستن سن: ک
6- مجذوب صفا: مص
[1] - طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. این یک ترانه ی ِ آزاد است و مانند ِ چند فقره ی ِ دیگر که ملاحظه خواهید فرمود ربطی به ترانه های ِ خیّام ندارد و تنها به دلیل ِ قالب ِ ترانه در« نقایض الخیّامیّه » جای گرفته. جای ِ آن در رأس ِ نقایض نیز دلیل ِ خاصّی دارد که قابل ِ توضیح نیست !
چُلاب ، بر وزن ِ گلاب ؛ ساخته ی ِ گوینده است ، از: چُل + آب ، یعنی : آب ِ چُل .
( بعد از 27/1/82 که به نسخه ی ِ زیراکسی ِ کلیات ِ عبید ، چاپ ِ دکتر محجوب ، دست یافتم درآن ـ در رساله ی ِ دلگشا ـ این حکایه را خواندم : « مولانا سعدالدّین مولتانی در مجلس ِ شیخ صفی الدین حاضر بود و زیرجامه در پا نداشت . شیخ می گفت سرچشمه ی ِ وجود چنین بوده است ، و بیانی می کرد. مولانا گفت : سرچشمه ی ِ وجود نه آن است که شیخ می فرماید ؛ و کیر بدیشان نمود که سرچشمه ی ِ وجود این است . » ص313 )
[2] - این را هم طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. هزلی است آزاد؛ و گویا نظرم به برخی ترانه های ِ منسوب به ابوسعید ِ ابوالخیر بوده. شاید مثلاً به:
« ای نیک نکرده و بدی ها کرده ».
جایی دیگر- که به خاطرنمی آید وکرای ِ پال پال هم نمی کند که کجا بوده-این ترانه و ترانه ی ِ مسئله ی ِ آن را به نام ِ بوسعید و بوعلی خوانده ام ، امّا اینجا در بخش ِ« خاتمه ی ِ کتاب ِ (طربخانه) مطابق ِ نسخه ی ِ س » - ص 154و بعد – به نام ِ بوسعید و خیّام آمده. کاری به صحّت و سقم ِ تاریخی/ موضوعی ِ این حکایه نداریم ؛ می گوید که خیّام دو ترانه نوشت و به عین القضات داد که به بوسعید بدهد ، و داد. و بوسعید هر دو را پاسخی داد. دوّمی این بود که خیّام گفته بود :
ماییم به لطف ِ حق تولّا کرده
وز طاعت و معصیت تبرّا کرده
آنجا که عنایت ِ تو باشد، باشد
ناکرده چو کرده ، کرده چون ناکرده !
و بوسعید پاسخ داد:
ای نیک نکرده جمله بدها کرده
وآنگاه به لطف ِ حق تولا کرده
بر عفو مکن تکیه که هرگز نبود
ناکرده چو کرده ، کرده چون ناکرده !
شخ ْ درد ( که گمان نمی کنم پیش از این در پارسی ِ دری به کار رفته باشد )= درد ِ نعوظ ِ طولانی ِ معطّل مانده.
خرزه = آلت ِ تناسلی ِ مرد ( مخصوصاً آلت ِ ستبر و گنده و دراز) ؛ نره ، شرم ِ مرد [فرهنگ ِ فارسی ِ معین ]
[3] - این ترانه نیز در طربخانه و سایر ِ مآخذ، اصلی ندارد و هزل ِ آزاد است
[4] - بهمچنین.
بدلین ِ مصرع ِ 2 :
یک جرعه شراب از کُس ِ بور فرست
یا : یک جرعه شراب زان کُس ِ بور فرست
کُحل البصر؛- کُحل =« 1- سنگ ِ سرمه 2- سرمه 3- هرچه در چشم کشند برای ِ شفای ِ چشم » [ معین ] . « کُحل البصر» در فرهنگ ِ معین نیامده .در نظر ِ نخست ، « بصر» حشو می نماید؛ امّا این ترکیب در لغت نامه آمده (= سرمه ی ِ چشم ) با دو شاهد از خاقانی و حافظ . بیت ِ حافظ :
به سرّ ِ جام ِ جم آنگه نظر توانی کرد
که خاک ِ میکده کحل ِ بصر توانی کرد
[5] - طربخانه،52 (ها،3).
آنان که محیط ِ فضل و آداب شدند
در جمع ِ کمال شمع ِ اصحاب شدند
ره زین شب ِ تاریک نبردند به روز
گفتند فسانه ای و در خواب شدند
بدل ِ مصرع ِ1 :
آنان که ز کون ِ ناب/ تاپ بیتاب شدند
« تاپ » کلمه ای است امروزین ، به معنی ِ « ناب ، مَشت ، عالی ، جانانه ، ... » ( از چه زبانی است ، نمی دانم ) .
کسی را از چیزی / جایی باز گرفتن = کسی را از کاری یا عادتی باز داشتن ؛ مانند ِ : از شیر باز گرفتن ِ بچّه .
[6] - این نیز هزلی است آزاد؛ اگرچه در طربخانه ترانه هایی با این قافیه هست. ازجمله ، ش 75،... - گویا بیشتر به آغازه ی ِ ترانه ای از عطّار ِ نیشابوری نظر داشته ام :
گر مرد ِ رهی میان ِ خون باید رفت
« به کسّ ِ مادرِ خود خندیدن » را من از خودم درنیاورده ام! ازجمله در« رساله ی ِ دلگشا » آمده که : « مادر ِ جوحی بمرد ، غسّاله چون از غسل فارغ شد گفت: مادرت زنی بهشتی بود؛ درآن زمان که او را می شستم می خندید. گفت: او به کسّ ِ تو و ازآن ِ خود می خندید؛ آن جایگاه که او بود چه جای ِ خنده بود !؟»
( کلیّات ِ عبید ، انتشارات ِ اقبال، ص 141)
نیز بنگرید به : چراغ هدایت ، ذیل ِ : خندیدن بر ...
خجند = از شهرهای ِ دیرینه ی ِ ایران ِ بزرگ ، که امروزه در ازبکستان واقع می شود، و به داشتن ِ زیبا رویان شهره می بوده است :
حافظ چو ترک ِ غمزه ی ِ خوبان نمی کنی
دانی کجاست جای ِ تو ؟ خوارزم یا خجند
[7] - طربخانه، 294.
چون ابر به نوروز رخ ِ لاله بشست
برخیز و به جام ِ باده کن عزم درست
کاین سبزه که امروز تماشاگه ِ توست
فردا همه از خاک ِ تو برخواهد رُست
بدل ِ مصرع ِ2 :
برخیز و رسان به کون ِ خود کیر ِ درست
[8] - طربخانه، 38و405.
از آمدنم نبود گردون را سود
وز رفتن ِ من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر ِ چه بود
آورد به اضطرارم اوّل به وجود
جز حیرتم از حیات چیزی نفزود
رفتیم به اکراه و ندانیم چه بود
زین آمدن و بودن و رفتن، مقصود
[9] - طربخانه، 178.
چون آمدنم به من نَبُد روز ِ نخست
وین رفتن ِ بی مراد عزمی است درست
برخیز و میان ببند ای ساقی چست
کاندوه ِ جهان به می فروخواهم شست
[10] - طربخانه، 43.
آنان که کهن شدند و اینها که نوند
هریک به مراد ِ خویش یک تک بدوند
این کهنه جهان به کس نماند باقی
رفتند و رویم و دیگر آیند و روند
سمند = 1- اسپ 2- تیر ِ پیکان دار ( ← لغت نامه ) – و البتّه هنگام ِ ساختن ِ این نقیضه به این معنی ِ دوّم توجّه نداشته ، بلکه از آن آگهی نداشته ام !
[11] - رک : 9
[12] - طربخانه، 194.
من بی می ِ ناب زیستن نتوانم
بی باده کشید بار ِ تن نتوانم
من بنده ی ِ آن دمم که ساقی گوید
یک جام ِ دگر بگیر و من نتوانم
مصرع ِ دوّم ِ نقیضه، در قافیه، مختصر ایرادی دارد ؛ که می توان از آن چشم پوشید.
مصرع ِ سوّم در دو نسخه « شرمنده ی ِ آن دمم ...» آمده . گویی این ضبط، خاص از برای ِ صورتی از نقیضه ی ِ ما بوده (↓ ) در اصل ِ ترانه چندان لطفی ندارد !
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 : شرمنده ی ِ آن دمم که گویی تو مرا
یک بار ِ دگر بگای و، من نتوانم
[ و البتّه در این صورت ، کیفیّت اعتلا یافته و شعر« دو صدایی » می شود !! ]
[13] - طربخانه ندارد. در ملحقات هم نیامده . از شش مأخذ ِ دیگر، تنها در مص آمده؛ با تفاوتی در قافیه.
آمد سحری ندا ز میخانه ی ِ ما
کای رند ِ خراباتی ِ دیوانه ی ِ ما
برخیز که پرکنیم پیمانه ز می
زان پیش که پرکنند پیمانه ی ِ ما
استاد زنده یاد همایی در باره ی ِ علّت ِ نیاوردن ِ این ترانه در « ملحقات»، نوشته است :
« رباعی ِ ذیل را < فر، پ > و بسیاری از مجموعه های ِ چاپی و خطّی ِ دیگر به نام ِ خیّام نوشته اند امّا در تذکره ی ِ آتشکده و مجمع الفصحا به اسم ِ سلمان ِساوجی ثبت شده است : آمد سحری ...
توضیحاً در دیوان ِ سلمان چاپ ِ هندوستان اثری از این رباعی یافته نمی شود ولیکن این نسخه جامع ِهمه ی ِ اشعار ِ سلمان نیست و سقطات ِ فراوان دارد. راقم ِ سطور دیوان ِ خطّی ِ کامل ِ معتبر ِ او را در قدیم دیده ام که متأسّفانه در حال ِ حاضر به آن نسخه دسترس ندارم. »
( طربخانه، ص177)
هیچ بعید نیست که این ترانه از سروده های ِ سلمان ِ ساوجی باشد؛ امّا تنها به استناد ِ آتشکده و مجمع ( آنهم با وجود ِ آمدن ِ آن در « بسیاری از مجموعه ها...» به نام ِ خیّام ، و نیامدن ِ آن در- به هر حال – یک چاپ ِ قدیمی ِ دیوان ِ سلمان ) نمی توان و نباید این ترانه را ،که هیچ از یک ترانه ی ِ خیّامی کم ندارد، از ترانه های ِخیّام ( آنهم از ملحقات ِ طربخانه ) بدر کرد !
در هر حال ، به حال ِ من فرقی نمی کند و کونی را که باید روز ِ جزا در عرصات ِ محشر در پیشگاه ِ ربّ العزّه به حکیم خیّام بدهم ، به سلمان خواهم داد ؛ اگر مرد ِ گاییدن باشد ؛ که بنده فرموده ام :
مردی نَبُوَد سُوار ِ هر ماده شدن
خرپیره ی ِ نر اگر بگایی ، مردی !
ترکاندن ِ کوزه ی ِ دختر، کنایه از: ازاله ی ِ بکارت ِ او؛ اعنی گاییدن ِ دوشیزه و باز کردن ِ راهْ آب ِ وی .
[14] - در طربخانه و ملحقات و فغ و برکا و ک نیست. در ها، ش46( و مص، 49).
روزی که نهال ِ عمر ِ من کنده شود
واجزام ز یکدگر پراکنده شود
گر زانکه صراحیی کنند از گل ِ من
حالی که ز باده پُرکنی ، زنده شود
اختلاف ِ مص : 2- واجرام 4- حالی که پر از مَیَش کنی .
چُل = نره ی ِ نرْ آدم به کودکی ( در گویش ِ ما ). معین به معنی ِ مطلق ِ« آلت ِ تناسل ِ مرد ، نره » آورده ؛ و گوینده نیز به همین معنا به کار می بَرَد.
[15] - طربخانه، 220.
روزی است خوش و هوا نه گرم است و نه سرد
ابر از رخ ِ گلزار همی شوید گرد
بلبل به زبان ِ پهلوی با گل ِ زرد
فریاد همی کند که مَی باید خورد
این ترانه دربرخی دیگراز مآخذ ِ ما نیزآمده و مصرع ِ سوّم تقریباً با« طربخانه» برابر است :
بلبل به زبان ِ حال ِ خود با گل ِ زرد
امّا وجه ِ برتر- و برابر ِ موازین ِ تصحیح ِ متون: وجه ِ درست – همین است که از « ها / 46» نقل شد.( دریکی ازنسخ ِ خطّی ِ ترانه های ِ خیّام که مورد ِاستفاده ی ِهمایی بوده – یعنی نسخه ی ِ کتابخانه ی ِ اکسفورد، مورّخ ِ 865 – نیز« بزبان ِ پهلوی » بوده. ) کاتبانی که لفظ ِ« پهلوی » را برداشته و مصرع را دستکاری کرده اند ( و نیز مصحّحانی که ضبط ِ مزبور را حتّی در یکی از نسخ ِ خویش داشته اند امّا آن را به حاشیه برده اند ) متوجّه ِ دو نکته ی ِ بسیار ظریف نبوده اند : 1- ربط ِ بلبل و پهلوی 2- تلفّظ ِ خاصّ ِ " خَورد " ، که درآن " خو " تلفّظی را دارد که در پهلوی ( و پارسی ِ دری ِ کهن ) داشته بوده است .
ورد = گل ِ سرخ .
بدل ِ مصرع ِ3 : کیرم به زبان ِ پهلوی با شخ و درد
در باره ی ِ این ترانه توضیح نمی دهم ، و به جای ِ آن قطعه ی ِ زیبایی از انوری می آورم :
مطایبه
حاجبت رگ زده ست ؛ دانستم
از چه معنی ؟ از آن که محرور است
رگ زند هر که او بُوَد محرور
عذر ِ عذرت مخواه ؛ معذور است
خِیری ِ خانه، گر خراب شده ست
غم مخور، تابخانه معمور است
من ز خیری به تابخانه روم
که نه من لنگم و نه رَه دور است !
( دیوان. چاپ ِ مدرّس ِ رضوی ، ص543 )
خیری/xiri = درگاه و رواک ِ خانه ( عرب این واژه ی ِ ما را دزدیده و« رواق » گفته. « رواج » هم از صورت ِ دیگر ِ همین واژه است : رواگ.- بله، عربی زبانی است بسیار غنی ! )
تابخانه = خانه ای که در آن تنور باشد. خانه ی ِ زمستانی و نیز تابستانی هم گفته اند !
ظهیر ِ فاریابی نیز قطعه ای دارد که درآن تعبیر ِ کنایی ِ « رگ زدن ِ حاجب » آمده ( دیوان ، به اهتمام ِ حاجی شیخ احمد ِ شیرازی ، ص257 ) و البتّه در لطف ابدا ً به قطعه ی ِ انوری نمی رسد .
[16] - طربخانه ندارد . در ملحقات به شماره ی ِ 67 آمده .
صبح است دمی با می ِ گلرنگ زنیم
وین شیشه ی ِ نام و ننگ بر سنگ زنیم
دست از عمل ِ دراز ِ خود بازکشیم
در زلف ِ دراز و دامن ِ چنگ زنیم
مصرع ِ نخست برابر ِ ها/49 است . به تصوّر ِ نگارنده در، اصل :
صبح است دمی باده ی ِ گلرنگ زنیم
بوده ؛ که در آن « دم » به دو وجه تواند بود : 1- به معنی ِ « لحظه ای ، ساعتی » 2- به معنی ِ « جرعه ای ، پیالگکی ، ... » . و این معنای دوّم نه تنها منسوخ گشته ، بلکه نا شناخته نیز مانده است . جای ِ دیگر مفصّلاً بدان پرداخته ام .
[17] - طربخانه، 268.
من ظاهر ِ نیستی و هستی دانم
من باطن ِ هر فراز و پستی دانم
با این همه از دانش ِ خود شرمم باد
گر مرتبه ای ورای ِ مستی دانم
[18] - طربخانه ندارد. در ملحقات به شماره ی ِ 38 آمده .
آنان که خلاصه ی ِ جهان ایشانند
بر اوج ِ فلک براق ِ فکرت رانند
در معرفت ِ ذات ِ تو مانند ِ فلک
سرگشته و سرنگون و سرگردانند
[19] - طربخانه، 104.
این کوزه گران که دست در گل دارند
عقل و خرد و هوش برآن بگمارند
مشت و لگد و طپانچه تا چند زنند
خاک ِ پدران است ، چه می پندارند
[20] - طربخانه، 187.
گر من ز می ِ مغانه مستم ، هستم
ور کافر و گبر و بت پرستم ، هستم
هر طایفه ای به من گمانی دارد
من زان ِ خودم ؛ چنان که هستم ، هستم
[21] - طربخانه ندارد . ملحقات ، 75.
تا چند بر ابرو زنی از غصّه گره
هرگز نبرد دژم شدن راه به ده
کار ِ من و تو برون ز دست ِ من وتست
تسلیم ِ قضا شو ؛ بر ِ دانا این به
[22] - همان.
[23] - طربخانه، 160.
آنان که به حکمت دُر ِ معنی سفتند
در ذات ِ خداوند سخنها گفتند
سررشته ی ِ اسرار ندانست کسی
اوّل زنخی زدند و آخر خفتند
سَبلت / سِبلت = سبیل.
بدل ِ مصرع ِ 2 : وز لذّت ِ گایمان سخن می گفتند
[24] - طربخانه، 105.
بر کوزه گری پریر کردم گذری
از خاک همی نمود هردم هنری
من دیدم اگر ندید هر بی خبری
خاک ِ پدران درکف ِ هر کوزه گری
ماچه خر = ماده خر ِ جوان .
[25] - همان؛ با تغییر ِ قافیه.
[26] - طربخانه، 144( برکا/ 40).
سرگشته به چوگان ِ قضا همچون گوی
چپ می رو و راست می رو و هیچ مگوی
کان کس که ترا فکنده اندر تک و پوی
او داند و او داند و او داند و اوی
[27] - دراین نقیضه به دو ترانه نظرداشته ام؛ و بیشتربه دوّمی.1- ترانه ای که ذیل ِشماره ی ِ (18) نقل شد: آنان که خلاصه ی ِ جهان ایشانند 2- ترانه ای که خواجه نصیر دربیان ِ قاعده ی ِ تشخیص ِ « دال» و « ذال ِ معجمه » در معیارالاشعار آورده ( ← وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ خانلری ، ص 135) :
آنان که به پارسی سخن می رانند
در معرض ِ دال ، ذال را ننشانند
ماقبل اگر ساکن و جز« وای » بود
دال است ، وگرنه ، ذال ِ معجم خوانند
« قبل و دبر » را من در فارسی به صورتی که آورده ام قبول دارم : قُبُل و دُبُل !
در این ترانه – بی آن که قصد و توجّهی در کار بوده باشد – مقوله ی ِ « هزوارش » نیز تعریف شده است !
[28] - به ترانه ی ِ خاصّی نظر نداشته ام . در طربخانه چند مورد با این قافیه هست ، و از آن میان ، مورد ِ زیر تا حدّی متناسب است ؛ ش 47.
گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان
برداشتمی من این فلک را ز میان
وز نو فلکی دگر چنان ساختمی
کآزاده به کام ِ دل رسیدی آسان
( گرچه، این فقره را باید هزلی آزاد انگاشت. )
[29] - طربخانه، 13.
جامی است که عقل آفرین می زندش
صد بوسه ز مهر بر جبین می زندش
این کوزه گر ِ دهر چنین جام ِ لطیف
می سازد و باز بر زمین می زندش
[30] - طربخانه ندارد. در ملحقات ِ آن ، و نیز هیچیک از شش مأخذ ِ نگارنده هم نیامده. این – یعنی ترانه ی ِ اساس ِ نقیضه ی ِ شماره ی ِ 30 – یکی از چار ترانه ای است که آقای ِ دکتر فریدون بدره ای در مقدّمه ی ِ بسیار ارزنده ی ِ خویش بر کتاب ِ کریستن سن : بررسی ِ انتقادی ِ رباعیّات ِ خیّام(ص20) ازمجموعه ی ِ « اقطارالقطبیّه ( تألیف ِعبدالقادر بن حمزه ی ِ اهری ، در629 هجری ِ قمری ، که دستنویسی ازآن با تاریخ ِ 666 هجری ِ قمری در دست است )» ]به نقل از مقاله ی ِ الول- ساتن به نام ِ « رباعیّات در ادبیّات ِ کهن ِ فارسی » مندرج در تاریخ ِ ایران – کمبریج- جلد ِ چهار، از حمله ی ِ عرب تا روزگار ِ سلجوقیان ، ویراسته ی ِ ریچارد ن. فرای ، کمبریج ، 1975، ص 653 [ نقل نموده اند :
ماییم در این گنبد ِ دیرینه اساس
جوینده ی ِ رخنه ای چو مور اندر طاس
آگاه نه از منزل و امید و هراس
سرگشته و چشم بسته چون گاو ِ خراس
توضیح : 1ـ من در مصرع ِ نخست ، به جای ِ « دیرینه » همان « دیرنده » را که در نقیضه آورده ام بهتر می پسندم ؛ و بعید نمی بینم که در اصل نیز چنین بوده باشد. « دیرنده » هر دو سوی را دربرمی گیرد : دیرینگی ، و دیرپایی را ؛ درحالی که « دیرینه » تنها بیان ِ سوی ِ نخست است. و می دانیم که خیّام ( اگر این ترانه از او باشد ؛ که استبعادی ندارد ) به این هر دو سوی نظر داشته : « ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود » و بسیار موارد ِ دیگر.
2ـ مصرع ِ سوّم دلچسپ نیست.( من درنقیضه ی ِ31/ مصرع ِ2، به ازین آورده ام!)
3ـ یک ترانه ی ِ دیگر از چار ترانه ی ِ اقطار القطبیّه نیز در سایر ِ مأخذ ِ نگارنده دیده نمی شود :
در جستن ِ جام ِ جم جهان پیمودم
روزی ننشستم و شبی نغنودم
زاستاد چو راز ِ جام ِ جم بشنودم
آن جام ِ جهانْ نمای ِ جم من بودم
که البتّه نمی تواند ازآن ِ خیّام بوده باشد.
4ـ این مجموعه ی ِ اقطار القطبیّه گویا بدرستی شناخته شده نیست ؛ چرا که مثلاً همایی که در کار ِ ارزنده ی ِ تصحیح ِ طربخانه منابع و مآخذ ِ بسیاری را دیده ، ازآن نامی نبرده است. کاش جناب ِ دکتر بدره ای در چاپ ِ بعدی ِ کتاب ، در این باره به خوانندگان نظر ِ لطفی بفرمایند. نیز لازم می نماید که اگر نسخه ی ِ این کتاب در ایران نیست [ که ظاهراً چنین بر می آید] عکسی از آن تهیّه شود. ( اگرچه ، چنین انتظاراتی در « این روزگار ِ تیره » ـ در این بیست و چند ساله ی ِ شوم و مُظلَم ، که ریال به ریال ِ آنچه باید در امور ِ فرهنگ هزینه شود خرج ِ عربده و غوغا شده است ـ بیجا و نشانه ی ِ ساده لوحی است. )
بدبختانه ، سراینده را از « کون ِ پکن » و « کس ِ لاس وگاس » هیچگونه آگهی نیست و محض ِ شعر چنین واقع شده . باشد که ایزدان بی بهره نگذارند !
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
کون ، گر به پکن بُوَد به سر می بدویم
کس ، گر که نشان دهند در لاس وگاس
پس نگاره : این ترانه در دیوان ِ انوری آمده . در چاپ ِ مدرّس ِ رضوی [ ج2ص999] از شش نسخه نقل شده . پس قطعاً از اوست . ( بنگرید به توضیح ِ ش 13 !) – در این چاپ ِ دیوان ، مصرع ِ سوم «آگاه نه از منزل ِ امید و هراس » و در چاپ ِ نفیسی [ص592] « حیران شده در منزل ِ امید و هراس » آمده .
[31] - همان.
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
کوریّ ِ دو چشم ِ دینْ مدار ِ خنّاس/ نسناس
افتاده پی ِ کون و کُس و چخ چخ و لاس
و این ترانه که از هزل دور شده و نقیضه هم نیست ؛ اقتفا و استقبال است :
دوزخ چه بُوَد ، بهشت کو، ای نسناس
شک کن به یقین ِ شیخکان ِ خنّاس
خود نیست بهشت غیر ِ آزادی ِ ما
وین سایه ی ِ شوم ِ شیخ ، دوزخ به قیاس !
بدل ِ مصرع ِ 4 :
وین سایه ی ِ شیخ ، دوزخ از روی ِ قیاس
[32] - طربخانه، 179.( برکا/65 وک/1ـ با جابجایی ِ دومصرع ِ1و2، ومختصرتفاوت های دیگرـ . از ک نقل می کنم: )
در سر هوس ِ بتان ِ چون حورم باد
بر کف همه ساله آب ِ انگورم باد
گویند به من خدا ترا توبه دهاد
او خود ندهد ، من نکنم ، دورم باد
مصرع ِ چارم در طربخانه « او خود بدهد ، ... » ( حاشیه : گر او دهد و من نکنم ... ) و در برکا « گر او بدهد من نکنم ... » آمده . تصوّر می کنم که در اصل چنین بوده است :
او خود ندهد ؛ من بکنم ؟! دورم باد !
[33] - طربخانه، 190.
ساقی گل و سبزه بس طربناک شده ست
دریاب که هفته ی ِ دگر خاک شده ست
می نوش و گلی بچین که تا درنگری
گل خاک شده ست و سبزه خاشاک شده ست
و نیز این ترانه که در طربخانه نیست ، و از ها/29 نقل می شود :
بنگر ز صبا دامن ِ گل چاک شده ست
بلبل ز جمال ِ گل طربناک شده ست
در سایه ی ِ گل نشین که بسیار این گل
از خاک برآمده ست و در خاک شده ست
[34] - طربخانه، 370.
خیّام اگر ز باده مستی خوش باش
گر با صنمی دمی نشستی خوش باش
پایان ِ همه کار ِ جهان نیستی است
انگار که نیستی ، چو هستی خوش باش
مصرع ِ سوّم، در متن ِ کریستن سن ( ش3 ) ـ که بدان نظر داشته ام ـ چنین است :
آن غصّه مخور که نیست گردی فردا
بدلین ِ مصرع ِ1 :
خیّام چو کون دهی به مستی خوش باش !
مادام ! اگر ز باده مستی ، خوش باش !
[35] - طربخانه، 126.
گر دست دهد ز مغز ِ گندم نانی
وز می دومنی ، ز گوسفندی رانی
وانگه من و تو نشسته بر ایوانی
عیشی بُوَد آن ، نه حدّ ِ هر سلطانی
ارزان = ارزنده ، ارزمند ، درخور و شایسته ( و در اینجا : گاییدنی ! )
این معنی ِ اصلی ِ واژه است در پهلوی ( بنگرید به : فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی ، تألیف ِ دیوید نیل مکنزی ). احتمالاً در پارسی ِ دری ِ کهن نیز چنین بوده ، لیکن بعدها درست به معنی ِ ضدّ ِ این به کار رفته است ؛ تا به امروز : « کم بها ، بی ارزش ، ... »
در لغت نامه ( و نیز فرهنگ ِ معین ) این معنای ِ اصلی و نخستین ذکر شده امّا برای ِ آن شاهدی ارائه نشده است . و البتّه بر این اساس نمی توان حکم کرد که در فارسی ِ دری به این معنا به کار نرفته.( « ارزانی» و شواهد ِ آن نشان می دهد که باید داشته بوده باشیم. ) عجالتاً ، بیت ِ حاضر را می توان به عنوان ِ شاهد ـ یا مثال ـ پذیرفت !
( تنگْ دستی ِ اهریمنْ آفریده ، مجال نداده که یک دانه مدرنیته بخرم که بتوانم انبوه ِ یادداشت های ِ این سال ها را مرتّب کنم. شک ندارم که بویژه در پنجساله ی ِ گذشته شواهدی از این معنی یادداشت کرده ام ؛ امّا واجُستن ِ آن ، مثل ِ گشتن ِ هزارپای ِ نر میان ِ پاهای ِ هزارپای ِ ماده است برای ِ یافتن ِ فرج ِ او ! )( وحالا، که دارم این چیزها را با مدرنیته ی ِ به وام ِ قرضیْ خریده می نگارم می بینم که خیلی دیر شده و با این کندی ِ انگشتهای ِ پیرشده به 42 سالگی ، سنگریزه به چاه ِ سیصد باز می افکنم و بس ! ـ 3/9/82 )
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
مستش کُنَم و کَنَم ازو تمبانی
وز پیش و پس اش برآورم توفانی
[36] - طربخانه، 314.
پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته
وز گرد ِ شعور خانه ی ِ تن رُفته
می خورده و مست و خفته و آشفته
اللّهُ لطیفٌ بعبادِه گفته
بدل ِ مصرع ِ 1 ( تصرّف ِ مملی ) :
دیدم پدرت ( / پدرم ) به خواب ِ مستی خفته
بدل ِ مصرع ِ 3 :
یک دم به دم ِ پدر نهادم ذکرم
( البدل ُ الانا : یک دم به دم ِ پدر نهادم ز ِ کرم )
بدل ِ مصرع ِ 4 :
والله ُ لطیف ٌ بعبادِه گفته !
( یعنی همان اصل ِ ترانه ! )
مولانا عبید فرموده ( در بیت ِ دوّم ِ یک قطعه ی ِ دو بیتی ، که در 27/1/82 دیدم ) :
در کون ِ لطیفش کن ، از حشر میندیش
خوش باش ، که الله ُ لطیف ٌ بعبادِه
[ چاپ ِ انتشارات ِ اقبال ، بخش ِ دوّم ، ص75. / چاپ ِ دکتر محجوب ، ص228. ]
[37] - طربخانه، 265.
مَی می خورم و مخالفان از چپ و راست
گویند مخور باده که دین را اعدا ست
چون دانستم که می عدوی ِ دین است
باللّه بخورم خون ِ عدو را ، که روا ست
بدل ِ مصرع ِ 3 :
گیرم که گلو چو کون ِ خود پاره کنند
[38] - طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. هزلی است آزاد .
[39] - طربخانه، 192؛ با اختلاف ِ قافیه.
تا کی غم ِ آن خورم که دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پر کن قدح ِ باده که معلومم نیست
کاین دم که فرو برم ، برآرم یا نه
بدل ِ مصرع ِ1:
تا کی غم ِ آن خورم که گادم یا نه
[40] - طربخانه، 535.
در میکده جز به می وضو نتوان کرد
وان نام که زشت شد نکو نتوان کرد
خوش باش که این پرده ی ِ مستوری ِ ما
بدریده چنان شد که رفو نتوان کرد
[41] - طربخانه، 133( با « نقد» به جای ِ « عمر» در مصرع ِ دوّم ).
ای دوست بیا تا غم ِ فردا نخوریم
وین یک دم ِ عمر را غنیمت شمریم
فردا که ازین دیر ِ کهن درگذریم
با هفت هزارسالگان سربه سریم
آلش بدل = همدِگری ، کونْ مرزی ِ دو جانبه ، عمل ِ دو نفر که به نوبت هم را بگایند. [و این گویا اختصاص به نرینگان دارد ، چرا که درهمجنس بازی ِ مادینگان ( که آن را مساحقه یا طبق زدن گویند) طرفین به یک گونه لذّت می برند؛ شاید. و صد البتّه برای ِ تحقیق ِ دقیق ، باید به مادینگانی که تجربه ی ِ طبق دارند مراجعه نمود ! ]
این لفظ در فرهنگ ِ معین به صورت ِ « الش دگش / dageš ـ aleš » آمده [ و در برخی گویش های ِ خراسان نیز همین به کار می رود ؛ به کسر ِ دال .] : « 1ـ مبادله 2ـ عمل ِ دو کس که با یکدیگر آمیزش و مباشرت کنند. »
اخوان ِ ثالث در مؤخّره ی ِ « از این اوستا » ـ ص202ـ می نویسد : « ... عامه ی ِ مردم ِ توس ـ مشهد ـ امروز " الیش بدر " گویند و امر ِ قبیح ِ رکیکی است ... »
در لغت نامه « آلش دگش » ضبط شده و به معنی ِ مورد ِ نظر ِ ما اشاره ای نشده ، و همچنین این ترکیب ترکی دانسته شده ؛ و این به گمان ِ نگارنده نیازمند ِ تأمّل و بررسی است.
« بمیریم و به کیرم بشویم » ـ « به کیر شدن / واشدن » یعنی فنا شدن ، یا به تعبیر ِ فوقی ِ یزدی : چو گوز از کون ِ این دنیا برون شدن !
لطیفه : اوس ممّد ِ خیّاط ( مرد ِ این لطیفه در اصل نامی ندارد. این نام را از یکی از لطایف ِ عبید به عاریه می گیرم ، که ضمناً با مثل ِ « خیّاط در کوزه افتاد » و داستان ِ آن مناسبت ِ تام دارد ؛ و بلکه یکی است. ) هرگاه کسی می مرد ، به دوستانش می گفت : دیدید ، شنیدید ، فلانی هم به کیرم شد ! تا آن که زد و خودش در بستر ِ نزع افتاد. دوستان به پُرسه اش آمدند ، در حالی که می خندید گفت : مثل ِ این که خودم هم دارم به کیرم می شوم !
[42] - طربخانه، 482.
ای آنکه نتیجه ی ِ چهار و هفتی
وز هفت و چهار دایم اندر تفتی
می خور که هزار بار بیشت گفتم
باز آمدنت نیست چو رفتی رفتی
شفت = ستبر، گنده ، کج ، ناراست ، ناهموار، ... [ معین ] و با استناد به این معانی و از تنگی ِ قافیه ، توسّعاً کنایه از کیر.
بیت ِ دوّم را عبید به این صورت نقیضه کاری فرموده :
زنهار به غرقابه ی ِ کس درنروی
بازآمدنت نیست ؛ چو رفتی رفتی
[43] - طربخانه، 475.
گویند که فردوس ِ برین خواهد بود
آنجا می ِ ناب و انگبین خواهد بود
گر ما می و معشوق گزیدیم چه باک
چون عاقبت ِ کار همین خواهد بود
ضبط ِ متفاوت ِ مآخذ ِ دیگرـ که مورد ِ نظر ِ گوینده بوده ـ ( از جمله : ها/55 ) :
گویند بهشت و حورعین خواهد بود
آنجا می ِ ناب و انگبین خواهد بود
عمود = 1ـ ستون ، چوب ِ خیمه 2ـ گرز3ـ ... 5 ـ آلت ِ تناسل ِ مرد [ معین ]
مولانا عبید در نقیضه ی ِ شاهنامه فرماید :
برآورد هومان عمودی چو دود
بدانسان که پیرانش فرموده بود
چنان در زه ِ کون ِ رستم سپوخت
که از زخم ِ آن کیر/ کون ِ رستم بسوخت
دگر باره هومان درآمد به زیر
تهمتن به سان ِ هژبر ِ دلیر
بدو درسپوزید یک کیر ِ سخت
که شد کون ِ هومان همه لخت لخت
...
( اخلاق الاشراف )
[44] - طربخانه، 153.
زین گونه که من کار ِ جهان می بینم
عالم همه رایگان برآن می بینم
سبحان اللّه به هر چه درمی نگرم
ناکامی ِ خویش اندرآن می بینم
بدل ِ مصرع ِ 2 :
کون و کس ِ عالمی عیان می بینم
« خفتار، خوران ، گایمان » اسم ِ مصدر است ، از « خفتن ، خوردن ، گاییدن » . از این میان ، تنها « خفتار» در لغت نامه ذکر شده ـ از یادداشت ِ مؤلّف ـ بدون ِ شاهد. پس دو فقره ی ِ دیگر نیاز به توضیح و شاید توجیه دارد. در فرهنگ ِ معین ، یکی از کارکردهای ِ پسوند ِ « ان » چنین ذکر شده : «3ـ پسوند حاصل مصدر است در آخر ریشه ی ِ فعل : چادردران کردن ، چادردری ؛ راه جامه دران ، راه جامه دریدن. » ـ به گمان ِ نگارنده ، به استناد ِ تنها این دو فقره نمی توان برای ِ « ان » چنین کارکردی قائل شد. ( در لغت نامه نیز این توضیح و شواهد عیناً آمده . ) پس می توان گفت که فقره ی ِ ساخته ی ِ نگارنده مجعول است !
وامّا ، استناد و تکیه ی ِ من به چه بوده ؟ در زبان ِ برخی فارسی زبانان ِ امروز- و شاید درهمین اواخر- الفاظ ِ « کشان » و بیشتر به صورت ِ ترکیب با فعل ِ « دادن » : کشان دادن ، به معنی ِ تریاک کشی ، بساط ِ فور برپا کردن ؛ و « خوران دادن » به معنی ِ عرق خوری ؛ و« کنان دادن » به معنی ِ حال کردن ، به کار می رود. شمّ و پسند ِ زبانی ِ نگارنده آن را پذیرفته است .
همچنین در دو کارکرد ِ دیگر ِ « ان » که در فرهنگ ِ معین و لغت نامه ذکر شده ، چیزی از حالت ِ مصدری هست :
1- افاده ی ِ کثرت و استمرار می کند ، مانند ِ : گلریزان ، برگریزان ، ...
2- پسوند ِ دال بر جشن و آذین و شادمانی وسور: آشتی کنان ، آینه بندان ، ... (برای ِ شواهد و توضیحات ِ بیشتر، بنگرید به لغت نامه )
نکته : در برخی از گونه های ِ زبانی به جای ِ « ختنه سوران » ، « ختنه سوری » به کارمی رود( ازجمله در گویش ِ طبس ِ گیلکی : خنده سوری/ خنده سُری .) یعنی دقیقاً به جای ِ « ان » ، « ی » نشسته است !
نیز در شواهد ِ این کارکرد ، در لغت نامه ، موردی ذکر شده که بسیار درخور ِ تأمّل است : « طلبان کردن ، عبارتی است زنانه که چون شوی آنان را خوانَد گویند آقا طلبان کرده است. و ازآن به مزاح این خواهند که این رسمی نوین است بی سابقه. » و سپس آمده است : « ظاهراً الف و نون ِ چراغان نیز ازاین قبیل باشد. » - براین فقره بیفزایم که : در برخی گویش های ِ خراسان ( ازجمله طبس ِ گیلکی ) « چراغان ، چراغانی ، چراغان داشتن » به معنی ِ « شب نشینی ،... » است .
و امّا گایمان – این واژه که در فرهنگ ِ معین و لغت نامه دیده نمی شود ، به استناد و به قیاس ِ « زایمان » ساخته شده . در فرهنگ ِ معین ، نوع ِ این واژه ذکر نشده ، امّا در لغت نامه آمده است : « زایمان . ( اِ مص) اسم مصدر از زاییدن است و به معنی ِهمان . ( فرهنگ ِ نظام ) ( در تداول عامه ) زایش : حمام زایمان. » [ نیز فرهنگ ِ معین ، ذیل ِ « مان » ] پس در درستی ِ « گایمان » جای ِ تردید نیست !
[45] - طربخانه، 185.
من می نه ز بهر ِ تنگدستی نخورم
یا از غم ِ رسوایی و مستی نخورم
من می ز برای ِ خوشدلی می خوردم
اکنون که تو بر دلم نشستی نخورم
نتوان ، به معنی ِ « نتوانستگی ، ناچاری ، ... » را از روی ِ نتوان، ودر« تنگلیگاه ِ » ( taŋgoligäh-e) شعر ساخته ام . اهل ِ فند خواهند بخشود ! – مصرع در اصل چنین بود :
یا از ناچاری و تنگدستی نکنم
سکته ای را که به سبب ِ تبدیل ِ دو هجای ِ کوتاه به یک هجای ِ بلند پدید می آید ، نپذیرفتم . و البتّه این تبدیل جز در برخی اوزان که به پیدایی ِ وزنی دیگر می انجامد، کاملاً مجاز، و موردی عادی است ؛ به ویژه در شعر ِ متقدّمان ، از خراسانیان و غیر ِ ایشان. و در بحر ِ ترانه، این تبدیل زمینه ای فراخ تر دارد. در نقیضه ی ِ شماره ی ِ 36 ـ و نیز اصل ِ آن ـ : پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته ، در همین مصرع ، این تبدیل هست و بسیار بآهنگ و زیباست. امّا : هر بدل جایی و هر سکته مقامی دارد !
[ ضمناً ، برای ِ موردی که گفتم تبدیل ِ دو هجای ِ کوتاه به یک بلند وزنی دیگر پدید می آورد، به یک نمونه اشاره می کنم : در دیوانِ انوری دو قصیده ی ِ 130 و 131- از چاپ ِ مدرّس ِ رضوی- چنین اختلاف ِ وزنی دارد :
130 - ای خنجر ِ مظفّر ِ تو، پشت ِ ملک ِ عالم
ـ ـ ^ ـ ^ ـ ^ ^ ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ
مفعول ُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتن
131- ای رایت رفیعت ، بنیاد نظم عالم
ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن
وهمین نزدیکی ِ وزن( والبتّه یکسانی ِ قافیه) باعث شده که ابیاتی ( جمعاً ده بیت) از قصیده ی ِ 131به 130 راه یافته است. شماره ی ِ ابیات از قصیده ی ِ 130: 5/6/11/12/13/15/17/18/26و27. به جز سه بیت ِ 17و26و27، دیگر ابیات ـ بعضاً با مختصر تفاوتی ـ در قصیده ی ِ 131 هست. ضمناً بیت ِ 17[130] با بیت ِ 29[131] مشابهت دارد و ممکن است که یکی بدل ِ آن دیگر بوده باشد. ( در مصرع ِ دوم ِ بیت ِ 17[130] « تقدیرهام » درست است ، یعنی « م » ساقط شده و باید افزوده شود. )
نه مدرّس ِ رضوی متوجّه ِ این خلط شده و نه سعید نفیسی ( که در چاپ ِ مصحَّح ِ وی نیز همین آمیختگی هست). حتّی شمس ِ قیس ِ رازی ، ادیب و ناقد ِ بزرگ ِ سده ی ِ هفتم نیز متوجّه ِ آن نشده است؛ و از بحثی که وی کرده و قول ِ معترضی را که بر انوری عیب گرفته نقل نموده ( المعجم ، ص 107) معلوم می شود که آمیختگی ِ مزبور در نسخه های ِ آن روزگار نیز وجود داشته است – و آن معترض نیز از آن سبب که متوجّه نشده خطا کرده و به گمان ِ خود بر یکی از سه تن پیمبران ِ شعر ِ پارسی عیب گرفته است ![ و صرف ِ نظرازاین، نکته ی ِ سخن ِ وی کاملاً بجاست.] ( در قصیده ی ِ 130 چند مصرع و بیت ِ دیگر هم هست که نیازمند ِ بررسی است، امّا اینجا مجال نیست. همین قدر هم که نوشتم محض ِ حاشیه روی بود... !) ]
بدلین ِ مصرع ِ 4 :
اکنون که تو کس به خانه هستی، نکنم
یا : اکنون که تو بر چلم نشستی، نکنم
[46] - هزل ِ آزاد است.
[47] - طربخانه، 437 ( شماره ی ِ549 نیز به همین قافیه و ردیف است ) .
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نَبُد هیچ خلل
زین پس چو نباشیم همان خواهد بود
بدل ِ مصرع ِ 2:
کیر از پی ِ کون و کس دوان خواهد بود
بدل ِ مصرع ِ 4 :
این حضرت ِ گای جاودان خواهد بود
[48] - طربخانه، 200.
تا کی عمرت به خود پرستی گذرد
یا در پی ِ نیستی و هستی گذرد
می نوش که عمری که اجل در پی ِ اوست
آن ِبه که به خواب یا به مستی گذرد
بدل ِ مصرع ِ 2 :
یا در پی ِ نیستی و هستی گذرد
بدل ِ مصرع ِ 3 :
می گای که این عمر که مرگ از پی ِ اوست
فقره ی ِ مصرع ِ 2، عیناً همان است که در اصل ِ ترانه آمده ؛ و مورد ِ مصرع ِ 3، ناظر به ضبط ِ متفاوت ِ مصرع در ترانه ی ِ اصلی است :
می نوش که این عمر که مرگ از پی ِ اوست
[49] - طربخانه، 425.
در مسجد اگر چه با نیاز آمده ایم
واللّه که نه از بهر ِ نماز آمده ایم
روزی اینجا سجاده ای دزدیدیم
آن کهنه شده ست ، باز بازآمده ایم
بدل ِ ضعیف ِ مصرع ِ 3 :
دیشب، پسری قر زده بودیم، اینجا
بدل ِ زنانه ی ِ مصرع ِ 4 :
کیرش مزه کرده ، باز بازآمده ایم
( و صد البتّه مردانه نیز تواند بود ! )
[50] - با این بیان ، به اختلاف ِ قافیه ، چند ترانه در طربخانه هست : شماره های ِ 76، 82، 107، 169، (230) ، 439. سه فقره ی ِ 82، 169، و439 را نقل می کنم :
هر سبزه که بر کنار ِ جویی رسته ست
گویی ز لب ِ فرشته خویی رسته ست
پا بر سر ِ سبزه تا به خواری ننهی
کان سبزه ز خاک ِ ماهرویی رسته ست
□
هر ذرّه که در خاک ِ زمینی بوده ست
خورشید رخی ، زهره جبینی بوده ست
گرد از رخ ِ نازنین به آزرم فشان
کان هم رخ ِ خوب ِ نازنینی بوده ست
□
در هر دشتی که لاله زاری بوده ست
آن لاله ز خون ِ شهریاری بوده ست
هر برگ ِ بنفشه کز زمین می روید
خالی است که بر رخ ِ نگاری بوده ست
پرت . در فرهنگ ِ معین و لغت نامه نیامده. در گویش– یا : فارسی ِ گونه ی ِ– طبس ِ گیلکی ، به موضعی گفته می شود که با آلتی تیز پاره شود . پیش از پاره شدن ، و همزمان با وقوع ِ فعل نیز، از موضع ِ اصابت و پارگی با این لفظ یاد می شود : چاقویی به پرت ِ خیکش انداختند .
و البتّه ، کُس همیشه « پَرت » دارد !
[51] - طربخانه ندارد. هزل ِ آزاد است. ( اگر چه با شماره ی ِ 133ـ اصل ِ نقیضه ی ِ41 ـ هم قافیه است. )
دم ِ کسی را خوردن = فریب ِ کسی را خوردن ؛ به خدعه ی ِ کسی فریفته شدن .
[ بنگرید به : معین و لغت نامه ، ذیل ِ « دم خوردن » . ]
بَدَلین ِ مصرع ِ 4 :
تا کون ِ تو و کسّ ِ زن ِ تو بدریم
تا کون ِ تو و ازآن ِ دینت بدریم
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 : می توان جای ِ دو مصرع را عوض کرد ، وعالی می شود.( به این می گویند : صنعت ِ اَلِش بدل ! ) :
تا کون ِ تو و دین ِ تو یکجا بدریم
در حضرت ِ کفر ِ خود سراپا ذکریم
[52] - طربخانه، 417.
دشمن به غلط گفت که من فلسفی ام
ایزد داند که آنچه او گفت نی ام
لیکن چو درین غم آشیان آمده ام
آخر کم ازآن که من بدانم که کی ام
بدلین ِ مصرع ِ 3 :
تا کون و کسی که هست خواهان بدرم
تا کون و کسی زاهل ِ ایمان بدرم
[53] - طربخانه، 215.
معشوق که عمرش چو غمم باد دراز
امروز به من تلطّفی کرد آغاز
بر چشم ِ من انداخت دمی چشم و برفت
یعنی که نکویی کن و در آب انداز
بدل ِ مصرع ِ 2 :
خندید و به من تلطفی کرد به ناز
ابدال ِ مصرع ِ 3 :
دستی به چلم کشید و با عشوه و ناز
دستی به چلم کشید و چون شد شخ و راست
دستی به چلم چو برد و برخاسته دید
[54] - طربخانه، 111.
این کاسه که بس نکوش پرداخته اند
بشکسته و در رهگذر انداخته اند
زنهار بر او قدم به خواری ننهی
کاین کاسه ز کاسه های ِ سر ساخته اند
اگر چه ، بهتر است این فقره را هزل ِ آزاد ـ و ناظر ِ به این ترانه ـ به شمار آوریم !
در ملحقات ِ طربخانه ترانه ای هست [ ← ص82 : مستدرکات... ] . در ساختن ِ نقیضه ی ِ حاضر، این ترانه را پیش ِ رو نداشته ام امّا بدیهی است که در حافظه ی ِ محوْ ناک ام بوده :
آن را که به صحرای ِ علل تاخته اند
بی او همه کار ِ او بپرداخته اند
امروز بهانه ای درانداخته اند
فردا همه آن بُوَد که دی ساخته اند
بدل ِ مصرع ِ 4 :
یا رب ! که سراپاش ز کون ساخته اند !
[55] - در ملحقات ترانه ای هست ( ش 34 ) ، با اختلاف ِ ردیف و قافیه.
چون مرده شوم خاک ِ مرا گم سازید
احوال ِ مرا عبرت ِ مردم سازید
خاک ِ تن ِ من به باده آغشته کنید
وز کالبدم خشت ِ سر ِ خم سازید
( مصرع ِ سوّم در متن : پس خاک و گلم ... – ضبط ِ ما ، از: ها/37 )
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
گاییدن ِ کون اگر بود بی ادبی
پس شوی ِ تو فرسنگ به دور از ادب است
( پس شوی ِ تو بسیار به دور از ادب است )
[56] - احتمالاً به ترانه ی ِ شماره ی ِ 12 ِ ملحقات [ که در برکا به شماره ی ِ 39 آمده ] یا به ترانه ی ِ زیر( طربخانه، 464 ) نظر داشته ام :
می خوردن ِ من نه از برای ِ طرب است
نز بهر ِ نشاط و ترک ِ دین و ادب است
خواهم که به بیخودی برآرم نفسی
می خوردن و مست بودنم زین سبب است
[57] - طربخانه، 207.
در دل نتوان درخت ِ اندوه نشاند
همواره کتاب ِ خرّمی باید خواند
مَی باید خورد و کام ِ دل باید راند
پیداست که چند در جهان خواهی ماند
چروا = چاروا = چارپا ، یعنی : الاغ ، خر .
بدل ِ مصرع ِ 3 :
با زر به کف آید کس و کون و ، زر نیست
شاند ، سوّم شخص ِ مفرد ِ گذشته ی ِ ساده است (در ساخت ِ ارمان ) از« شاندن » که صورتی است از : نشاندن ، که یکی از معانی ِ آن ( مرتبط با درخت ) « کاشتن » است :
به سبزه زار ِ فلک طرفه باغبانانند
که هر نهال که شاندند باز برکندند
امیر خسرو
( تذکرة الشّعرا ، ص 184)
[58] - طربخانه، 92.
آنان که به کار ِ عقل درمی کوشند
هیهات که جمله گاو ِ نر می دوشند
آن ِبه که لباس ِ ابلهی درپوشند
کامروز به عقل ترّه می نفروشند
بدل ِ مصرع ِ 2 ( که مصرع ِ اصل ِ ترانه است.) :
هیهات که جمله گاو ِ نر می دوشند
بدل ِ مصرع ِ 4:
کامروز به زهد خرزه هم نفروشند
[59] - طربخانه، 226.
خیّام ! زمانه از کسی دارد ننگ
کاو در غم ِ ایّام نشیند دلتنگ
مَی نوش در آبگینه با ناله ی ِ چنگ
زان پیش که آبگینه آید بر سنگ
بدل ِ مرجّح ِ مصرع ِ 3:
این طرفه نگر که کس هم از روی ِ قیاس
[60] - طربخانه، 229. ( با تغییر ِ قافیه )
دنیا چو فناست من بجز فن نکنم
جز رای ِ نشاط و می ِ روشن نکنم
گویند مرا که ایزدت توبه دهاد
او خود ندهد وگر دهد من نکنم
[61] - هزل ِ آزاد است .
بدل ِ مصرعین ِ 3و4:
وآن را که حلال ِ خود نمی سازد نیک
در مذهب ِ ما ، حرام می باید کرد
